Feminističke teorije i dekonstrukcija

UNIVERZITET U -

FILOZOFSKI FAKULTET

STUDIJSKI PROGRAM FILOZOFIJE

2 ciklus / 2. godina studija (4. odnosno 10. semestar)

FEMINISTIČKE TEORIJE I DEKONSTRUKCIJA

(SEMINARSKI RAD IZ FEMINISTIČKE FILOZOFIJE)

(prije 600 godina)

...

SADRŽAJ:

UVOD

1. POJAM DEKONSTRUKCIJE KAO FILOSOFSKE METODE ZA RUŠENJE POSTOJEĆIH I IZGRADNJE NOVIH POGLEDA NA STVARI

2. PROBLEM RODA I POLA U SAVREMENOM DRUŠTVU

3. MOGUĆNOST PRIMJENE FILOSOFSKE DEKONSTRUKCIJE NA STANJE RODNE I POLNE (NE)RAVNOPRAVNOSTI

3.1 Problem jezika u feminističkim teorijama i praksi

ZAKLJUČAK

LITERATURA

UVOD

           Tema ovog seminarskog rada je mogućnost filosofske dekonstrukcije kao specifične metode ili puta u službi feminističkih teorija i praksi. U smislu takve jedne razgradnje starih struktura i uspostavljanja novih nezaobilazne su mnoge analize i kritike postojećeg, prije svega poređenje binarnih suprotnosti kao onih koje ne mogu baš tako strogo biti razdvojene kako se hoće, poput muškog i ženskog. Tu ne bi smjelo biti nekih ekstremnih kategorizacija u protivnom susrećemo se sa mnogim nepravednostima u društvu, a i s drugim problemima. I danas uzroke tih istih ili preostalih problema u smislu roda, pola i patrijarhalnog nasljeđa, uzroke mnogih stereotipa tražimo i dublje unutar nasljeđene hijerarhije klasične metafizike, koja nam sistematski posložena dolazi s čuvenim Aristotelom. Logocentrizam je na djelu, da razum može prevazići jezik i dospijeti u čistu samopotvrđujuću istinu, što je dodatna zabluda po francuskom filosofu Žaku Deridi. Mi nemamo zato još istinsko prisustvo koje bi imalo svojstvo identičnosti. U takvoj jednoj sadašnjosti odsutan je označitelj. Pojmove moramo dekonstruisati, naći im istinsko značenje, a naročito ključne pojmove te takozvane metafizike prisustva, poput pojmova: arhe, eidosa, ousie, čovjeka, muškarca i žene, pola, roda, Boga, svijesti, transcendencije i mnogo drugih te, izbjeći dosadašnje zapadnjačko samorazumjevanje istih. Valja slijediti trag na putu toj izvornosti i ne ići obratno misleći da je izvornost takva kakva je prihvaćena. Jedan od puteva izlaza iz nagomilanih problema društva danas, odnosno društva vrlo razuđene postmoderne, je i metod filosofske dekonstrukcije, ne rekonstrukcije. Naš problem odslikan ovim radom odnosi se na dekonstrukciju preostalih rodnih, polnih i patrijarhalnih stereotipa, osim Deride podrška je i od drugih autorki i autora filosofske i feminističke misli uopšte. Očigledno da su žene filosofkinje, feministkinje, naučnice, umjetnice, književnice i žene svih drugih oblasti kulturnog stvaralaštva i djelovanja, bile značajno zanemarivane kroz dosadašnju istoriju zapadne misli, ali i u drugim svjetskim kulturama. Otud mnoge pogreške nastojaće ispraviti upravo novostvoreni pravci mišljenja i oblici prakse 20. vijeka naovamo, uz feminizam, koji se u novijoj istoriji pojavljivao u više svojih prepoznatljivih talasa.

           S ovim radom bitno je shvatiti vrijednost same dekonstrukcije kao metode i njenu primjenu na probleme roda i pola, probleme i jezika u službi feminističke teorije i prakse. Vidjeti zatim i na koji način ukloniti postojeće i izgraditi novo poimanje svijeta po iskrenosti i po pravdi za sve različite.

1. POJAM DEKONSTRUKCIJE KAO FILOSOFSKE METODE ZA RUŠENJE POSTOJEĆIH I IZGRADNJE NOVIH POGLEDA NA STVARI

        Po Jirgenu Habermasu, stiglo je doba postmetafizičkog mišljenja kroz četiri najuticajnija pravca: analitičku filosofiju, fenomenologiju, zapadni marksizam i strukturalizam.[1] Među njima, strukturalistički stav, kako prema svijetu tako među rodom i polovima, i u jeziku, daje sve veće udaljenje od esencijalnog, prema Deridi te, još se živi od strukturalističke plodnosti, a ono je mišljenje prošlosti, već slomljena pjesma i iznijansiran formalizam.[2] Sve želje da se zauvijek fiksiraju istine i značenja pale su u vodu. Derida neće poći utabanim stazama svojih prethodnika, on ima viziju rušenja te stare nevaljale strukture u glavama ljudi i u društvu uspostavu nove i pravednije, istinitije, hodajući samo tragom identičnosti. I šta ako je sve ovo do sad bio samo jedan od načina pisanja u filosofiji, pita Derida, on hoće bliže Istini. Filosofski uvijek se više preferira govor spram jezika i u tom smislu je fonocentrizam uz sveprisutni logocentrizam.

         Derida misli o metafizičkim aspektima teorija i bilo kog teksta više nego o sadržaju, stilu pisanja i o drugim manje važnim komponentama, on zahtijeva slobodnu igru diskursa, način čitanja, protiv je sistematizacije i napušta definicije dosadašnje spekulativne metafizike. Uz to on stvara kritike i otvara prostor za novo istinitije viđenje stvari. Njemu jezik prethodi govoru, a strukturalizam tek je umislio da je našao univerzalni obrazac za probleme u svim područjima ljudskog života no, treba još tragati. Kritika teksta ide i dublje suštini stvari od samo kritikovanog. Derida zato ne prihvata gotove činjenice u jeziku, ne teži konačnom značenju držeći da jezik počiva na razlici, prateći i svoje filosofske prethodnike. Tu s razlikom odlažemo značenja da bi u pojmu ostalo ono potrebno mjesto za popunu. U dijalektičkoj metodi Sokrata i Platona, Derida vidi i skrivenog ubjeđivača pa, sva stara metafizika funkcioniše tako kao prikrivena retorika, ubjeđujući govor.

          Gdje se javlja polna razlika u svojim počecima, za tim tragamo, a ako tragamo za dubljim izvorom od mita očekujući da ćemo naći polnu razliku, mi prije tu možemo naići na nešto neuhvatljivo. Derida upućuje na strukturalistu Kloda Levi-Strosa, po kojem ,,ne postoji jedinstvo ili apsolutan izvor mita. Žarište ili izvor uvijek su neuhvatljive, neostvarive i, prije svega, nepostojeće sjene ili mogućnosti. Sve počinje strukturom, konfiguracijom ili odnosom.“[3] Otud centriran jezik kao nasilje valja nam izbjeći, centriran u smislu stroge objektivne usmjerenosti na nešto i striktnog određenja. Mitologičan jezik ima formu onog o čemu priča. Odsutnost u pomenutoj vrsti centriranosti nam nudi i potrebu za igrom uz, takozvani, labilni označitelj Strosa.[4] Zato, ne požurivati s utvrđivanjem identiteta, koji i jeste vrlo bitan. ,,U feminističkim teorijama identitet je danas i jedan od ključnih pojmova, jer je feminizam polazio od uspostavljanja kategorije Žena i/ili žene, što je vodilo ne samo do razmatranja identiteta Žene/žena, već i do razmatranja kategorije identiteta uopšte,“[5]po riječima autorice Daše Duhaček. Nastali su i mnogi sporovi oko tog pitanja u feminističkim krugovima, oko pitanja identiteta žene. Sad dekonstrukcija dovodi u pitanje nasljeđe metafizike prisustva, čiji je tipičan predstavnik, po Deridi, Žan Žak Ruso, koji porijeklo jezika traži u osjećanjima, kao i mnogi drugi no, osjećanja im nisu svima ista. Dekonstrukcija je otud intresantna feminističkoj teoriji i feminističkoj praksi uz prateće pitanje o istinskom identitetu žene, muškarca i uopšte čovjeka. Jedno je jasno ,,Dekonstrukcija je poststrukturalistička kritička metoda koja za cilj ima potkopavanje i izvrtanje binarnih suprotnosti na osnovi kojih se sačinjavanju ideološki obrasci i značenja prema kojima jedan pojam da bi bio djelotvoran, mora isključiti drugi (Eagleton, 1987: 146–147).”[6] Tu vidimo koliko dekonstrukcija obuhvata široko područje čovjekova života, sve više briše i granice između filosofije, književnosti i kritike. Derida se slobodno igra jezikom i značenjima, ali to više nije ona stara filosofija niti je ikakva teorija koja bi se kao takva mogla kritikovati.

2. PROBLEM RODA I POLA U SAVREMENOM DRUŠTVU

           U to staro vrijeme žena (hel. gynè, ginaikeios), a ni svaki muškarac nisu smatrani čovjekom (hel. anthropos) u pravom smislu, poput i robova, djece, nedoraslih, poput takozvanih varvara, pokorenih naroda i svih drugih.[7] No, svako vrijeme donosi svoje pa i veći ili pak manji stepen slobode za žene, a tačka ne može biti stavljena ni u takav poredak života, kako bi mnogi muškarci željjeli. ,,Poimanje ontološkog i metafizičkog danas nas vodi u nove lavirinte, kao što je to oduvijek i bilo u filozofskim istraživanjima ... Ontologija nije nestala, ona se promijenila, a filozofima (sada i filozofkinjama) preostaje jedino da to uoče, prihvate, razumiju i kritikuju,“[8] po riječima Milene Karapetrović. Lini Veljaku ,,status čovjeka u eminentnom smislu riječi joj je [ženi] apsolutno nedostižan“[9] u faktima još preovlađujućeg patrijarhalnog društva, što nije tek izmišljotina nekog od filosofa već ima i dublji korijen. Na tapetu je uopšte i tradicionalna etika za kritiku u našem slučaju, jer na više načina omalovažavano je žensko biće, tu etika brine za muški dio čovještva više nego za žene, kojima još vidi mjesto u kući i u tome sličnim poslovima brige, žene se vide kao manje moralno zrele, precjenjuje se muški rod, favorizuje se muško rasuđivanje i slično,[10] po riječima filosofskinje Elison Džeger. Ni Meri Vulstonkraft[11] se nije složila s tim da su žene prirodno osuđene na manju snagu moralnosti nego muškarci, ona ukazuje na veću potrebu za edukacijom kod žena kao i za ekonomsku nezavisnost istih.[12] Dakle, potrebno je nešto konkretno učiniti uz postojeću kritiku. S jedne strane žene su naučile i da trpe, po Džonu Stjuartu Milu, koji staje u odbranu žene, po njemu, naučene su da žive za druge i on ih smatra čak moralno superiornijim u odnosu na muške. Međutim, poznati austrijski psiholog i neuropsihijatar Sigmund Frojd vidi žene inferiornijim.[13] Ipak, veliki primjeri znamenitih žena kroz istoriju čovječanstva svjedoče o njihovim nesagledivim mogućnostima od najranijih vremena ljudske istorije. Tako, iz vremena Homera, antička pjesnikinja filosofske snage, Safo (7. vijek p.n.e.), čijih je devet knjiga poezije pisane heksametrom izgubljeno, u fragmentima drugih mislilaca obznanjena je kao očaravajuća, a zvali su je i desetom Muzom. Legenda kaže da se pretvorila u labudicu i odletjela,[14] što nam ostavlja i jednu veću dozu mistike isprepletene oko njene ličnosti. Čak i jedan od najmudrijih atinskih kraljeva, Solon, Platonov ujak, uči njene stihove napamet.

           Naša čuvena filosofkinja, opredjeljena i kao feministkinja, Ksenija Atanasijević[15] vidi kod Platona da se ženama treba ustupiti puno više prostora u državi nego što je u to vrijeme uobičajeno, iako ženu on i dalje smatra donekle slabijim polom ili rodom[16] no, ne u smislu da stvari treba držati upravo patrijarhalno. ,,Gotovo svi stavovi grčkih filozofa, koji govore o ženi, negativni su i neprijateljski. Samo Platon, najviši duh antičkog vremena, ima o njoj mišljenje sasvim suprotno uobičajenom shvatanju onoga doba, mišljenje tako dalekovido, da i danas može da bude interesantno, napredno i blisko.“[17] Po Atanasijevićevoj, a po Platonu ,,između čovekovih i ženinih[18] podobnosti za rad ne postoji nikakva bitna, kvalitativna razlika ... žena nema drukčiju prirodu nego čovek, nego da je samo finija, i zato donekle slabije konstitucije od čoveka ... ne postoji razlika u sposobnostima čoveka i žene koja bi bila odlučna za izbor poziva ... [naprotiv] žene izuzetno mogu svojom razvijenošću da daleko za sobom ostave ljude.“[19] Takođe, i u antičkim tragedijama imamo svijetle primjere ženske plemenitosti i junaštva, osim ljepote, one su osvještene. U skoroj prošlosti i u naše vrijeme dramski pisac Ibzen, na globalnom nivou kroz drame i nakon svoje smrti neprestano oslobađa ženu politički i ekonomski,[20] u mjeri u kojoj institucije kulture to podrže.

           Kroz osvrt na nama poznatu istoriju, ne samo Zapadne već i mnogih drugih kultura zemaljske ravni, ženu se pokušalo oduvijek ućutkati. Uloga druge ili pak treće ženi je dodijeljena vijekovima prije uz tu patrijarhalnu misao te, neophodnost i postoji za dekonstrukcijom ove pažljivo skrojene muško-ženske polarizacije. Zadiranje otud i jeste u temelje tradicionalne metafizike i ontologije gdje ,,i dalje ostaje središnja tačka, kao kamen spoticanja ... kako ponovo promisliti telo u okvirima koji nisu ni biološki, ni sociološki,“[21] mada i samo tijelo nije osnovno obilježje razlika muškosti i ženskosti. Veća širina problema će se zahvatiti pojmom roda spram pojma pola kojem je naglašena seksualnost. I tu se javljaju nova pitanja: Da li odvojiti ono što je žensko od konkretne žene? Rozi Brajdoti zahtijeva političku praksu koja se mora izvoditi kolektivno, kao oslobađanje od zamki ženskosti i vječitih maskarada, ona neće tek još jednu novu ideologiju ili doksu sa feminizmom, za nju ne postoji nikakvo takozvano ideološko čistunstvo već samo konkretni rezultati.

           Iskustvo žena je postalo ili ostalo iskrivljeno ili nevidljivo, po riječima feministkinje Helen Longino, otud, feministička epistemologija, iako paradoks, za istu autoricu je i nužnost.[22] Ta istraživanja ulaze, osim u teoriju vrijednosti i u područje biologije, što je svojevrsna feministička kritika nauke. Sigurno je, mi ne možemo još uvijek biti potpuno zadovoljni svijetom u kojem smo i kritike su neminovne mnogih aspekata našeg života. I to znamo da ,,procesi kolonizacije, eksploatacije, podređivanja žena, porobljavanja ljudi, etničkog čišćenja, tisućljećima su bili konstitutivni temelji civilizacije.”[23] I danas, u 21. vijeku, svijet obiluje nimalo pohvalnim primjerima u jednom od tih i u mnogim drugim smislovima. S prosvjetiteljstvom i roman Emil, od Rusoa, reći će kako je prirodno da se žena pokorava muškarcu. Ruso ženi, prije svega, dodjeljuje prirodnu sposobnost da upravlja kućom,[24] ništa novo.

         Pojam roda je društveni konstrukt i govori mnogo šire značenjski nego pojam samo pola ili prosto problem seksualnosti, kao što smo i prethodno pomenuli. ,,Pol je biološka kategorija. Njime su ljudska bića označena kao žensko, muško ili nešto između ženskog i muškog.“[25] A samo razlike u polovima nisu dovoljne za razumijevanje cijele društvene nejednakosti muškaraca i žena. ,,Tragom dekonstrukcije, ali sasvim drugačije, o rodu i polu piše [Amerikanka] Džudit Batler. Knjiga Nevolje s rodom (1990) donijela je pravu pometnju ne samo u krugovima feminističkih teoretičara/teoretičarki, već i brojne debate o problemu identiteta uopšte”[26] Sve je jasnije da su rod i pol društveni konstrukt i kao takvi otvoreni za stalne promjene, kako piše i čuvena francuska feministkinja 20. vijeka Simon de Bovoar, da  ženom se ne rađa, već se ženom postaje.[27]

        Po demokrati Mišelu Fukou, nakon otvorenijeg grčko-rimskog perioda istorije, šeme građanskog i hrišćanskog morala su se znatno ispriječile zapadnom čovjeku na putu do dubljeg saznanja o polu, zatim i o seksualnosti, a s Frojdom tek dio vela oko tog počinje da se odmotava.[28] Moć koju Fuko pripisuje samom hrišćanstvu je pastirska moć, a to je i više neg moć zabrane pa i borba u tom smislu je otežana obespravljenom, ženama i naročito.

  

3. MOGUĆNOST PRIMJENE FILOSOFSKE DEKONSTRUKCIJE NA STANJE RODNE I POLNE (NE)RAVNOPRAVNOSTI

          Već dugo se oslanjamo na takozvane stvarne događaje, ali radi se o tome da se taj događaj vrati životu da bi upravo i bio stvaran. Daleko unazad potreba je, uz dekonstrukciju narativne produkcije patrijarhata, raznih (prije svega rodnih) društvenih stereotipa, folklora, bajke, izvršiti i dekonstrukciju mita, kakvu je u svojim istraživanjima preduzimala i Jasenka Kodrnja. Čak romantičarski pojam lijepog izgubio je izvornu svoju tragičnost prešavši samo u odredišni ideal ljepote. Problemi su na raznim poljima i potpuno je jasno da treba, prije svega jedna valjana analiza diskursa i ponovno sagledavanje sistema vrijednosti koji pretežira muške stvari. Vidjeti i to kada fikcija nečijeg iskustva postaje iskustvo i drugog, jer realnost je shvaćena kao fikcija i fikcija uzimana za realnost kroz nešto prepričano, pročitano, pogrešno viđeno i na kraju usvojeno. Ovdje se, naravno, ne misli na utopije Kristine Pizan (Grad žena), Tomasa Kampanele i Tomasa Morea. Derida ne želi reći ni da je sve fikcija, ali nisu sve baš ni prirodni identiteti.[29] Po mišljenju ,,Frojda, čitanje, a iznad svega čitanje fikcije, mora da se razlikuje od realnog iskustva“[30] mada, Frojd i nije naročito prihvaćen u feminističkim krugovima zbog svojih izrazito seksističkih opredjeljenja više na štetu žene.

          U vezi s našim prostorima i u skladu sa našim vremenom ,,postkomunistička je tranzicija postala zlatno doba bolnih negacija i dekonstrukcije, no svejedno trebamo nastaviti koristiti dekonstrukciju kao metodu kritičkog preispitivanja uspostavljenih normi isključenosti i dominacije te se, što više, izdignuti iznad nje – tražeći nove alternative za žene u budućnosti.“[31] Stvari se mogu pogledati iz mnogih uglova, ali gdje pronaći biće žene, tu valja i jedna dublja svijest da raskrinka licemerje građanskog društva. I ,,Beauvoir dekonstruira stereotipske kulturno fiksirane naracije o ženama u povijesnoj perspektivi, ali relevantne za ženski položaj njenoga doba.”[32]

          Sad aktuelne ,,ženske studije se kritički odnose prema tradicionalnim naučnim postavkama i pretenduju na dekonstrukciju postojećih naučnih zakonitosti koje se prikazuju kao objektivne i rodno neutralne.[33]  Iako mnogo toga usvojišmo kao datost, ipak ,,Ideja da rodni i rasni identiteti nisu esencijalne, jednom date i fiksirane kategorije, već da su, nasuprot tome, konstruisane kroz diskurzivne (društvene) prakse u velikoj je meri oslobađajuća, jer omogućava dekonstrukciju mehanizama kroz koje su identitetske prakse formirane.”[34]

3.1. Problem jezika u feminističkim teorijama i praksi

         Za Deridu, značenja pojmova nisu zauvijek određena već raspršena i sposobna su za nove interpretacije i nove vrste političkih strategija. Potraga je za izgubljenom riječi, a dekonstrukcija jezika ujedno je i dekonstrukcija percepcije. Sve u vezi. Jezik i nije svjestan sebe pa, pitanje je koliko je i tijelo umno? Jer i tijelo je poteklo od jezika, jezik iz misli, za Merlo-Pontija. Njemu riječ postaje tijelom. Tijelo govori, a ne akter pa, dekonstrukcija jezika se može vršiti i tijelom, između ostalog i kroz smijeh, uz sve izjednačavanjem označitelja i označenog. Specifičnost i novog je vremena gdje ,,banke podataka su enciklopedija budućnosti. One nadilaze mogućnosti svakog korisnika. One su za postmodernog čovjeka priroda.“[35] I zato je vrlo važno šta čini tu prirodu performativnog (input-output) znanja unutar sistema u koji se postupno ugrađuje i već utvrđena teorija kao pretendent na apsolutnu istinu.[36] Zato ,,filozofija mora biti shvaćena ne samo kao događaj spolja već i prihvaćena kao misao, to jest kao nerešeno pitanje, kao geneza, kao lutanje,“[37]a u svakom slučaju kao svjedočanstvo fenomenologije, nastavljeno od Huserla i s Žan-Fransoa Liotarom, put izvan pojednostavljenog subjektivizma. Dakle, neophodnost je i daljeg izučavanja suštine, ontološki i socijalno stvari nisu sve riješene u smislu identiteta i puno je tog što se još nadovezuje na štetu žena. Liotar će preći na humanističke nauke: psihologiju, istoriju, socilogiju i druge. Isprepleteni smo svi sa svijetom, a svijet je, dakle, i virtuelan, naročito u današnje vrijeme informacionih tehnologija. Gdje i kako pronaći čovjek može garancije istinitosti s novih pozicija ili iz novih stanja društva, a i čovjeka? Mnogi su sociološki problemi i kamuflirani, strukture mnoge nerazumljive da bi se lako mogle razmrsiti da ne bude pri tom i nasilje. Dekonstrukcija! Rušenje je i nova izgradnja ujedno živog i istinitog. Za pravedno.

           Od kraja prošlog, 20. vijeka, i u okviru nauke je novina da ,,feministička lingvistika [kroz političku i socijalnu komponentu] postavlja pitanje na koji se način ženski rod, odnosno žene, pojavljuju u jeziku. Ona zastupa stanovište da se žene posredstvom jezika sistematski tlače, i želi da kritički doprinese promeni ove pojave.“[38]Ovdje se ciljano smjera na patrijarhalne komponente društva i na tobožnju naučnu neutralnost u jeziku, prema autorici Hani Ćopić. Veliki problem je i instrumentalizacija ženskog tijela i odsustvo njena lika kroz različite društvene medije, problem je prezentacije roda. I mediji su upravo ti što znatno trasiraju društvenu realnost generišući je na svoj način, a  mnogi nekritički prihvataju.

           U savremenom društvu rodna neutralnost je većinski lažno nametnuta, i Veljaku, očigledno kroz jezičku praksu, kojom žena može postati profesor, šef, sudija, predsjednik, sekretar i drugo, a ne: profesorica, šefica, sudinica, predsjednica, sekretarica (ne misleći pritom na onu koja služi šefu kao pomoćnica oko svakodnevnih kancelarijskih poslova kuvanja kafe, javljanja na telefon i slično). Dakle, i sam jezik ukazuje na visok nivo ukorijenjenosti patrijarhalne matrice koja dovodi ženu na nivo poniženja kao bića uopšte spram muškog roda makar kakav ovaj bio kvalitativno. I medicinska nauka za zdravstveno praćenje žene je svela pojam žene na nivo reproduktivnih organa kroz nauku ginekologije, iako u tom terminu nema nigdje eksplicitno naznake o reproduktivnim organima,[39] po Veljaku. Zatim, u novije vrijeme, za nemedicinska istraživanja problema žene uveden je i pojam ,,ženske studije“, čime se otvaraju i nova pitanja, po riječima Veljaka. A za izlazak iz začaranog kruga vrtnje po istom valja ozbiljnije pristupiti kritici samih osnova stare metafizike koja je utkana, osim u empirijsku, i u teološku nauku svih velikih religija.

          Govor mržnje uopšte je nesnosan i opasan za pojedince i za društvo u cjelini i dalje, uključujući i duhovnu sferu. Jezik je stariji od pisma, problem pisma i više udaljava od izvorno dobrog i pravednog življenja. Moramo paziti na sve te i najsitnije zamke u pismu, ići jeziku suštinski dublje, sem što pismo dodatno ugrožava jezik.[40] Taj nepodesan jezik kvari život među polovima i ukupnu društvenu sliku pomućuje. To što se čuje i nije samo zvuk već, kao akustička slika, i biće zvuka[41], Deridi, na neki način to pismo je povezano i s prisilom. ,,Prvu silu valjalo je odista imenovati ... što znači dati imena koja će možda biti zabranjeno izgovarati.“[42]A još ,,da budemo precizniji: nisu sve oblasti diksursa jednako otvorene i pristupačne [kao što bi to mogla biti i sama tema patrijarhata]; neke od njih su u velikoj meri branjene (one su razlikovane i razlikuju), dok druge izgleda da su izložene svakom vetru i da se, bez prethodnih ograničenja, stavljaju na raspolaganju svakom govornom subjektu.”[43] Mišel Fuko uz to pokazuje i na društveno nezdravu pojavu različitih doktrina vrlo zatvorenog tipa. Njemu je ovdje na djelu dvostruko potčinjavanje: potčinjavanje subjekta diskursu i potčinjavanje samog diskursa grupi individua.[44] Fuko, u mnogo čemu, otvoreno daje prednost pitanjima nad odgovorom, filosofski.

  

ZAKLJUČAK

           Žak Derida piše značajno o problemu žene i o tome šta konstituiše žensko, ali on neće da opiše tačno koje je to pravo mjesto žene u društvu, jer, po njemu, to ne mora biti ni samo jedno jedino mjesto. Način na koji je Deridina dekonstrukcija uticala na feminističke teorije je u najmanje dva nivoa: kroz kritiku rodne nejednakosti u društvu, ali i ukazivanjem na duboko ukorijenjene predrasude muške strane po tom konceptu patrijarhalnosti. Upravo uz Deridinu dekonstrukciju feministkinje su značajnije fokusirale svoju pažnju na patrijarhalne aspekte društva. 

           Po Postanju, religijski, za Deridu nije žensko ono što bi došlo kao nešto drugo u poretku stvari, već ono je drugo samo u smislu svoje polne različitosti. A čovještvo ili čovječanstvo je prije svake polne razlike ovom evropskom misliocu. To što je prije je neutralno. Pojam žene Derida ne određuje tačno jer se ide već s onu stranu pojma i mišljenja. Taj prostor poluosvjetljen i osjenčen je, područje Deridi nesvodivo na nešto, i asimetrično, ne falocentrično ni ginocentrično. Asimetričnost ta može se okrenuti i protiv demokratske jednakosti, što su i neka od pitanja s pravom upućenih Deridi. Postojanje asimetričnosti je tek mogućnost različitosti pola, a ne da jednoj od ovih damo prednost nad drugom. I sve se dešava s one strane nama poznate kodiranosti, s one strane i seksualne opredjeljenosti. Za njega su polne oznake pokretne i neidentifikovane. Derida spominje ples u vezi s tim, takođe i to da bismo prvo trebali naučiti voljeti, osim samo sanjati o nečem što je kao takvo nebrojivo. Derida obara predrasude.

           I vidljivo je, bez kategorije i bez analitičkog termina subjekta dekonstrukcija može prije neg feministička teorija pa se ima katkad i zategnut odnos između pojedinih feminističkih subjekata i deridijanske dekonstrukcije. No, i opšti subjekt je u problemu, jer opšti pojam ponovo pada u posebnost ili specifikum. Dekonstrukcija ukazuje i na neiskorjenjivost razlike spoljnjeg i na očiglednost drugosti u materijalnom. Prisvajanjem se javlja ljubomora, ali Deridi, i vlasništvo je neotuđivo, područje i uzvišenog bez polne sublimacije gdje ne bi smjelo biti čak ni dijalektike. Zato, razlika kod Deride se ne može svesti na neki određen tip.

---

LITERATURA

. Atanasijević, Ksenija: Etika feminizma, prir. Ljiljana Vuletić (tematski broj, časopis Ogledi, br. 11), Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, 2008.

. Atanasijević, Ksenija: Portreti žena, prir. Ljiljana Vuletić, Beograd: Plavi jahač, 2010.

. Bojanić, Petar, prir. Glas i pismo: Žak Derida u odjecima. Beograd: Institut za filozofiju idruštvenu teoriju, 2005. 

. Brajdoti, Rozi: ,,Politika ontološke razlike“, Beograd: Centar za ženske studije, Ženske studije (časopis br.1), pristupljeno 09. maja 2017., http://www.zenskestudie.edu.rs/ izdavastvo/elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-1/285-politika-ontoloske-razlike 

. Delić, Zlatan: ,,Plastična kirurgija i performativnost ženskog tijela“, Zagreb: Centar za ženske studije, Treća (2005-2017.), časopis br. 1-2, vol. XVI 2014, pristupljeno 10. maja 2017., http://zenstud.hr/wp-content/uploads/2014/01/Treca_br1-2_2014.pdf

. Derida, Žak: O gramatologiji, Sarajevo: Veselin Masleša, 1976. 

. Derida, Žak: Pisanje i razlika, Sarajevo: Šahinpašić, 2007.

. Fuko, Mišel: Poredak diskursa, Pristupno predavanje na Kolež de Fransu (1970), Loznica: Krapos, 2007.

. Fuko, Mišel: Hrišćanstvo i pastirska moć, Filozofski fragmenti, 2007, Loznica: Krapos, 2007.

. Giljen, Nikola / Mandić, Jelena: ,,Dama u paklu univerziteta“, Beograd: Istorija, br. 24, 2012.

. Jarić, Vesna / Radović, Nadežda: Rečnik rodne ravnopravnosti (102 pojma rodne ravnopravnosti za 102 godine osvajanja ženskih ljudskih prava), Beograd: autorsko izdanje, 2010.

. Kamuf, Pegi: ,,Iskustvo dekonstrukcije“, Beograd: Centar za ženske studije, Ženske studije (časopis 11-12), pristupljeno 09. maja 2017., http://www.zenskestudie.edu.rs/izdavastvo/ elektronska-izdanja/casopis-zenske-studije/zenske-studije-br-11-12/172-iskustvo-dekonstrukcije

. Karapetrović, Milena: Ona ima ime (o filozofiji i feminizmu), Banja Luka /Bijeljina: Artprint /Organizacija žena ,,Lara“, 2007.

. Karapetrović, Milena: U lavirintima bića: ontološka rasprava, Banja Luka: Filozofski fakultet; Grafid, 2014.

. Kodrnja, Jasenka: ,,Rodni aspekti etike”, Filozofska istraživanja 25 (2005), Sv. 4 (805 - 814)

. Liotar, Žan-Fransoa: Postmoderno stanje - Izvještaj o znanju, Zagreb: Ibis grafika, 2005.

. Liotar, Žan-Fransoa: Fenomenologija, Beograd: BIGZ, 1980.

. Longino, Helen E.: ,,Feministička epistemologija”, John Greco i Ernest Sosa. Epistemologija, Zagreb: Jesenski i turk, 2004. (403 - 436)

. Milojević, Ivana / Markov, Slobodanka, ur.: Uvod u rodne teorije, Novi Sad: Mediterran Publishing, 2011.

. Pizan, Kristina de: Grad žena, Beograd: Feministička ’94, 2003.

. Slapšal, Svetlana: ,,Simone de Beauvoir i antičke žene“, Zagreb: Centar za ženske studije, Treća (2005-2017.), časopis br. 2, vol. XI 2009, pristupljeno 10. maja 2017., http://zenstud.hr/wp-content/uploads/2017/01/Treca_br2_2009.pdf

. Slavova, Kornelija: ,,Gradnja grada ženskih studija na Balkanu“, Zagreb: Centar za ženske studije, Treća (2005-2017.), časopis br. 1-2, vol. VII 2014., pristupljeno 10. maja 2017., http://zenstud.hr/wp-content/uploads/2017/01/Treca_br2_2005.pdf

. Veljak, Lino: ,,Ontologizacija rodne diferencije kao apstraktna antiteza klasičnoj metafizici“, Filozofska istraživanja 25 (2005), Sv. 4 (771-780)

. Zaharijević, Adriana, ur.: Neko je rekao feminizam? Kakoje eminizam uticao na žene XXI veka, Beograd: Žene u crnom - Centar za ženske studije i Ženski fond  ,,Rekonstrukcija”, 2007.

. Zajović, Staša / Kovačević, Ljupka, ur.: Feministička etika brige (čitanka), Beograd: Žene u crnom, Kotor: Anima, 2012.

Letindor (www.letindor.blogspot.com)