Hegel: Filosofija istorije

To nije isto kao istorija filosofije, znaju dobro oni koji studiraju ili predaju ovaj predmet. Istorija filosofije je činjenična, ona je istorijski pregled u oblasti filosofiranja, a filosofija istorije je filosofiranje na temelju ljudske istorije uopšte. 

Po Hegelu Kant je potpuno bio u pravu što se tiče antinomija, vjerovati ili ne vjerovati, postojanje ili ne postojanje, šanse su podjednake, ali je Kant griješio jedino što je zbog istih bio zabrinut. Jer u prirodi uma je da protivrječi sam sebi, što nije naša slabost već sama suština racionalnosti koja mora da se bavi protivrječnostima da bi se Um ,,razvio“. Hegel gleda u razvoj čovječanstva, a Kant tako to i ne vidi. Hegel predstavlja svoju dijalektiku koja je vidljiva i u istorijskim događanjima. Duh prvo postavlja sam sebe u samom sebi, što je teza, zatim se postavlja sama suprotnost kao odraz u ogledalu i antiteza koja negira sebe pa na taj način Duh izlazi iz sebe u svoju spoljašnjost postajući nešto drugo u odnosu na samog sebe što Hegel sad naziva prirodom. Treći korak je Povratak samom sebi, iz svoje spoljašnjosti u svoju unutrašnjost, i to je sinteza kojom se Duh nije vratio u prvobitno stanje jer prethodnim izlaskom iz sebe se trajno promijenio i sad unosi u sebe nešto što je njegovo ili što je on sam proizveo. 

Tako je svjetska istorija za Hegela dijalektična i predstavlja ,,napredovanje u svijesti o Slobodi“. Um vlada svijetom, to je svjetski Um ili Duh, reći će Hegel. I to je jedina misao koju filosofija donosi sa sobom. Um je Supstancija. To je Apsolut. Svjetska istorija je izlaganje Duha u vremenu kao što sebe ideja kao priroda izlaže u prostoru, reći će Hegel. I istorija počinje ukidanjem prirode od strane samooslobođenog Duha u dijalektici. Krajnji cilj je potpuna Sloboda, Samosvijest kao kraj istorije. Čovjek po prirodi nije slobodan već se Sloboda mora zadobiti. 

Tri su osnovna istorijska razdoblja po Hegelu: 

1. drevni Istočni narodi Indije, Kine i drugi, koji još nisu znali da je Duh ili čovjek po-sebi Slobodan zbog čega ljudi i nisu bili slobodni osim jednog koji vlada, ali ni on nije istinski Slobodan već je samovoljan;

2. zatim Grci i Rimljani, dolazeći do njih od Istoka preko Persije i Egipta, i oni su znali da su samo neki Slobodni, a mnogi su robovi; i

3. germanski narodi koji reformacijom stiču svijest da je čovjek Slobodan kao takav, to je priroda njegova Duha, čime se dostiže i krajnji cilj društvenog napredovanja, vrhunac u idealnoj državi poput one kako Hegel projektuje njemačku (germansku) državu i svoju filosofiju kao konačnu. I ukoliko se ne slažu činjenice s mojom filosofijom, reći će Hegel, u tom gore po činjenice. 

Filosofija istorije je za Hegela ,,svjetska teodiceja“ ili pravdanje postojanja Boga.

U ,,Filosofiji istorije“ se ne radi, dakle, o filosofskoj istoriji svijeta već je to sama istorija svijeta. I uopšte, tri su načina razmatranja istorije, reći će Hegel na uvodu ovog svog djela:

a. Izvorna istorija – odosi se na Herodota i Tukidida te slične istoričare koji su sami svjedoci događanja i o tome pišu, kao istorije manjeg obima, ali su po nečemu i značajne. To su ljudi s visokog položaja u društvu koji su mali dobar pregled stvari pa su bitni i govori ili komentari velikih državnika (Perikle, Cezar, ...) u tom smislu. Pisci ovakve istorije su živjeli u Duhu vremena ili predmeta o kojem pišu;

b. Reflektovana istorija – kao prikaz koji izlazi iz okvira svoje sadašnjosti s obzirom na Duh, poput opšte, pragmatične, kritičke i pojmovne istorije; te

c. Filosofska istorija – kao misaono razmatranje istorije, a mišljenje je i suština čovjeka. Tu imamo i konstrukcije a priori što je na neki način i u suprotnosti sa istorijom. 

Umsko je dešavanje i Hegel moli da se ovom problemu istorije svijeta pristupi s vjerom u Um u smislu uvida umskog, a ne samo prikupljanjem znanja. Jer onog koji svijet gleda umno, kaže on, i njega svijet posmatra umno. Odnos je uzajaman. Grčki filosof Anaksagora je nešto od toga prvi spominjao, ali je ostao tek na prirodnim razmatranjima uzročno-posljedičnosti, što će razočarati i samog Sokrata. 

Država je savršeno otjelotvorenje Duha za Hegela. On kaže: ,,Slobodan sam kad sam kod samog sebe. Kad sam zavisan tad se odnosim prema nečem drugom.“ I krajnja svrha svijeta je svijest Duha o njegovoj Slobodi. Nije dovoljno da ljudi hoće Dobro već oni isto moraju prije toga znati šta je Dobro. Osvajači su žudjeli za slavom, ali slavom među narodom, i zbog toga su bili i nemoralni. Sobari, npr. ne znaju za Junake. Samo ljude čiji pojedinačni ciljevi sadrže supstanciju Duha zovemo Herojima. ,,Lukavstvo uma“ je takvo da Ideje nikad ne propadaju ma kakav bio sukob partikularnih interesa kroz istoriju. Ono što je partikularno je beznačajno u odnosu na ono OPŠTE, pa u skladu s tim su moral, običajnost i religioznost okrenuti Božanskom. Samo volja koja sluša Zakon je Slobodna, jer tako sluša samu sebe. Postoji ograničavanje koje vrše društvo i država onih koji su tupih osjećanja i sirovih nagona, i to ograničavanje je vrsta posredovanja na putu svijesti o Slobodi. Ovdje su pravo i moral opšti entiteti. Religijsko se prvo pojavljuje kao osjećanje zatim prelazi u razmišljanje. To je jedan od oblika sjedinjenja subjekta i objekta, poput i umjetnosti koja, po Hegelu, dublje ulazi u stvarnost nego religija. Ono opšte što je u državi predmet Svijesti jeste KULTURA kao sadržaj Duha naroda. Religiju, na kojoj počiva država, tek vedrima možemo unijeti u Srca, i to ima smisla. Država treba svoju unutrašnj pravednost, što joj religija ne dozvoljava. 

Nije napredak u istoriji takav da nije i kruženje. U prirodi je samo mnogolika igra njenih oblika. Druga je sudbina čovjekova, a druga sudbina prirodnih stvari. Razvoj nije puki rast već je težak ili mučan RAD. 

Duh Indije bio je zatvoren, lijen, u neznanju potpunom o sebi, Duh Kine mu pokreće motore da bi se dalje kretanje istog odvijalo ka Zapadu, kroz Persiju, Egipat, zatim u Grčku, Rim i konačno do Germanskog naroda. Moral je stvar države i o njemu se staraju državni činovnici, tako je Kina bila u potpunosti i neslobodna. Duh ide dalje. Blago jonsko nebo doprinosilo je ljepoti homerovskih pjesama no, ovo nebo samo ne proizvodi Homere. Prije tog, crnac je potpuno prirodan čovjek, divlji i neobuzdan, reći će Hegel. Herodot je crnce zvao vračevima, a kao nasilni da nisu pogodni za državno uređenje. Obožavaju predmete (fetiš). Moralo se ići ka Centralnoj Evropi jer tamo i priroda pogoduje konačnom razvoju svijesti o Slobodi Duha. 

Dakle, kastinski i neistorični Istok je bio supstancijalna Duhovnost, ali subjektivna volja kao vjera i poslušnost, oni imaju umnu, ali nemaju tu subjektivnu slobodu, što je djetinjstvo istorije. Tek u Kini postaje značajan porodični odnos i očinska vlada. Srednja Azija je tek dječaštvo istorije. Dakle, istorija počinje s kineskim carstvom, po mišljenju ili promišljajem Hegela, i samo se car približava ,,nebu“. Indija je bila tek zemlja Čežnje, zemlja čuda i začaran svijet. Lice njihovih žena odaje Duhovni dašak unutrašnjosti Bića, one imaju sjaj očiju i držanje usta, izgledaju blago, meko i opušteno. U toj ljepoti nema ničeg grubog, ukočenog ni protivrječnog. U prvi mah ova cvjetna ljepota je privlačna, ali u ,,snu“ jedinka nije svjesna sebe kao takve, nema tu oblast (raz)umskog. Razlike su u Indiji kastinske i u njima se teško dolazi do istinske subjektivne Slobode: bramani su božanski nadahnuti i drže cjelinu, kšatrije su ratnici i upravljači, vajsije su zemljoradnici i zanatlije i trgovci, a šudre su sluge raštrkane svud. Njihovo vrhovno Božanstvo je trojno (Brama, Višnu ili Šiva, i Krišna) gdje je Brama supstancijalno jedinstvov svega, i svih bezbrojnih oblika u prirodi i na zemlji. Povlačenje spoljnih čula i ulazak kroz sebe je put ka Bramanu. Novo rođenje. Uopšte nije teško uočiti sličnost s drugim religijama svijeta, sve alegorije i metafore kao simbolika upućuju na sto. Bramani su uzvišeni Bogovi tjelesno prisutni i u nižoj ili vidljivoj prirodi. Bramanizam će preći u budizama koji se ukorjenjuje na Cejlonu i u Burmi. 

Persija je već bliski Istok gdje burniji razvoji i prevrati ukazuju na značajniju istoričnost u odnosu na dalekoistočne zemlje. Parsi su obožavaoci vatre. Njih su uglavnom uništili muhamedanci, reći će Hegel. To je obično lokacija Irana zoroasterska religija gdje Hegel već uviđa odsjaj Duha naspram indijske, kak on kaže ,,zatupljenosti“.  Ovdje se posebna pažnja poklanja vaspitavanju prinčeva, kraljevih sinova. O Persiji i vladaru Kiru imamo ponešto i u Bibliji. Odatle će krenuti i samo Hebreji ili Jevreji sa svojom knjigom Starog Zavjeta i raniim knjigama. Persi nisu imali idola, rugali su se grčkim kipovima. Tek Sirija, koja je bila u vezi s mnogim nacijama, dostići će visok stepen kulture. Feničani će biti tek smjeli pomorci. Babilon je jedan od najvećih gradova Persijskog carstva. Neki pojedinačni ili odvojeni elementi Persije biće ujedinjeni tek daljim tokom istorije u Egiptu. Sfinga je zagoetna figura egipatskog Duha. Pismo im je više simboličko ne znakovno. Imali su 12 kraljeva međusobno povezanih, a simbol te veze bio im je lavirint s mnoštvom dvorana ispod i iznad zemlje. Nekada bijahu najmudrijim narodom no narednim naraštajima kraljeva dolazi do stvaranja prostačkih Duša i opadanja Duha. Egipat će se početi otvarati tek izvana i to prema Grčkoj, prelaz je spoljašnji.   

Mladićko doba istorije je stara Grčka u kojoj se formiraju značajne individualnosti gdje je moral sad slobodno htijenje jedinki, sloboda je lijepa, ali samo su neki slobodni. Potreba je za nečim opet višim. Dakle, s grčkim Duhom je došlo do introspekcije subjekta, pobjeđuje partikularnost koja sebe do određene mjere oslobađa. 

U Rimu dolazi do carstva apstraktnosti kao opštosti gdje nema mjesta gospodarevoj samovolji. Rimsko carstvo je carstvo jednakih, ali to je tek formalna opštost. Bol počinje da se osjeća, unutrašnji je život za borbu do pročišćenja. Ubrzo će Karlu Velikom i franačkim kraljevima da se pridruže i ,,bogati“ biskupi, što je prvo udruživanje hrišćanstva i državne tvorevine. To je prvi period germanskog svijeta. Borba je za individuum s kojim nastaje i feudalni poredak. Jačanje svjetovnost crkve će pokrenuti krstaške pohode na germansko tlo, a zatim i dalje. Tad najgori ljudi počinju zauzimati sveštenička mjesta, jer takva je bila borba. Kult Marije je pojačati svjetovnu moć crkve samim tim što po strani stavlja Lik Božanskog Sina ili čovjeko-Boga Hrista. Natčovjek ima tek spoljašnje zahtijeve. Brak postaje bitan, a bezbračnost još svetija. U ovoj borbi protiv Pape pojaviće se Car te nastaje dugotrajan spor između svjetovnih i crkvenih moćnika. Crkva privremeno pobjeđuje  stavlja se u poziciju samog Boga na Zemlji. Kao reakcija povratak na pravi Put jeste nastajanje raznih monaških redova, mnogi će od njih kasnije biti asimilovani opet kroz crkvu i u njene interese držanja svjetovne vlasti. Naročito su od strane crkve osuđeni Templari da stvaraju sopstvenu religiju. No, Duh će naći sebi zadovoljenje i na mirniji način. Prešlo se s feudalnog u monarhiju, ali trgovci se postepeno uvlače u kraljevske loze. Ni Duša crkve više nije bila svoja. Slijede Humanizam  i Renesansa, svjetski Duh sad prevazilazi svjetovnu crkvu te stiže i reformacija. Za nju će reći da je više valjala nego što je ugrozila crkvenu dominaciju nad svijetom, mnogo šta je oživjela, ma kako to izgledalo nelogično, ali ima smisla. Vlastela nameće svoje interese kraljevima i reformacija značajno djeluje na stvaranje nove i moćne države. Ali, egzistencija protestanata se nije mogla osigurati bez ratova te je borba i protiv kraljeva koji su stajali uz crkvu. Protestantska crkva je uskoro i zvanično priznata kao samostalna. U jemačkoj će prosvjeta ostati na strani teologije, a u Francuskoj protiv crkve i filosofija dobija svojevrsno gospodstvo koje će pokrenuti  Francusku buržoasku revoluciju. Protestanti sad objedinjuju religiju s pravom, to je njihov izum.   

Potpuna, dakle, zrelost Duha u istoriji se dostiže kao jedinstvo Njegovo sa samim sobom, a počinje pomirenjem kroz hrišćanstvo do dobijanja političke forme u jakoj germanskoj državi. Prošlo je od toga 8 vijekova. Nakon reformacije država više ne zaostaje za Crkvom, Duhovno više nije nešto strano državi, Sloboda se realizuje u vremenu, a Duh već pripada Vječnosti, kaže Hegel. Religija više neće moći bez mišljenja, tako biva prevaziđena u korist Države i Slobode u samoj sebi.  

Letindor (www.letindor.blogspot.com)