Kant: Kritika čistog uma

Dakle, ovo nije originalno Kantovo djelo u cjelini, ali je pisano čitajući isto pa izvolite nakon ovog malog uvoda:

Kantov filosofski sistem se interpretira kao racionalan, precizan i analitičan odgovor na tri veoma bitna pitanja:

1. Šta mogu da znam?

2. Šta treba da radim?

3. Čemu mogu da se nadam? 

Odgovore na ova tri pitanja predstavljaju 3 (tri) Kantove kritike:

. Na prvo pitanje odgovara ‚‚Kritika čistog uma", u kojoj se Kant bavi gnoseološkim (spoznajnim) problemima;

. Na drugo pitanje odgovara ‚‚Kritika praktičnog uma", gdje razmatra etička pitanja; dok 

. Na treće pitanje odgovara ‚‚Kritika moći suđenja" u kojoj preovladava estetska problematika koja na neki način predstavlja krunu sve tri kritike jer se u njoj Kant bavi i ontološkim pitanjima i zaokružuje svoj filosofski sistem.

A sve tri kritike ili sva tri ova pitanja vrhune odgovorom na pitanje: ,,Šta je to čovjek?"

Još nešto je važno napomenuti, mnogi previđaju, Kant nije eliminisao postojanje Božanskog u području nedostupnom ljudskom saznanju, kao Ono koje omogućuje način postojanja Zakonitosti o Kojima veliki filosof govori u svom čuvenom djelu ... 

Kritika čistog uma 

(Kantov transcendentalni idealizam)

Kantov transcendentalni pristup je tzv. ‚‚kopernikanski obrt", kako ga sam Kant naziva, gdje se ne okreću zvijezde na nebu nego mi, posmatrači. Ali ovaj put umjesto zvijezda imamo nešto drugo što se okreće ili neokreće, a to je novo shvatanje prostora i vremena. Da bi opazili nešto moramo imati i pojam o tom: Opažaj bez pojma je slijep, a pojam bez opažaja je prazan. Saznajne moći za Kanta su tri: čulnost, imaginacija i razum. Divljak ne vidi kuću iako u nju gleda, u glavi već nema pojam o kući, imaginaciju. Na sve čulno zapaženo i na našu imaginaciju o takvom nečemu mi dodajemo još i razum da bi nam saznanje bilo kompletnije. I prostor je forma čulnosti, a ne nešto što postoji odvojeno samo po sebi. U vezi s vremenom i prostorom Kant uvodi novi pojam TRANSCENDENTALNOG, što nije samo po-sebi saznatljivo, ali je uslov svakog saznanja. Osim spoljašnjeg, imaginacija je forma i unutrašnjeg opažanja. Dakle, treća saznajna moć, razum, sve datosti skuplja i objedinjuje, što je nazvano apercepcijom. Apercepcija potiče još od skolastičara i znači primanje ili prihvatanje nečeg što je percipirano, dovođenje u svijest. Mi možemo nešto da gledamo a da to ne vidimo, da nam isto ne dođe do svijesti. Prema tome, od naše svijesti mnogo šta zavisi, naša predstava, a još bitinije, naše viđenje. Životinje, koje u pretpostavci nemaju razum, mogu imati predstave, ali ne i znanje u višem smislu. Centralni problem kritike čistog uma je kako su mogući sintetički sudovi a priori. U aritmetičkim istinama prostor ne postoji, za razliku od geometrijskih istina. Aritmetika nema oblika već niz brojeva odgovora, niz vremenskih trenutaka, pa tako u sabiranju mi nadovezujemo trenutke, prvo brojimo prvi sabirak pa na njega dodajemo brojanje drugog sabirak. Matematičke istine idu od pojedinačnih datosti objekta ka opštem i neiskustveno, pa su matematičke istine sintetičke apriori, a prostranost i vremenitost nisu obilježja stvari koje opažamo. Kant se nije slagao s Njutnovim postavljanjem stvari u vrijeme i prostor.

Kantova ‚‚Kritika čistoga uma" često nije dovoljno ni protumačena. Kant već u predgovoru i u uvodu jasno ističe problematiku koja naročito dolazi do izražaja u suprostavljanju racionalizma i empirizma, dogmatizma i skepticizma, u prihvatanju i odbacivanju metafizike. Dva glavna dijela ‚‚Kritike čistog uma" su: 

1. transcendentalna teorija o elementima: transcendentalna estetika i transcendentalna logika (t.analitika i t.dijalektika); te

2. transcendentalna teorija o metodi.

Za Kanta je samo iskustvo nešto mnogo složenije od pukog uzimanja čulno date mnogostrukosti imaginacijom (uobraziljom) pod jedinstvo percepcije. A razum, opet i on je mnogo složeniji. Kant je hvalio Aristotelovu iscrpnu listu pojmova, ali mu je zamjerao da je do svojih 10 kategorija (najopštijih pojmova) došao na nesistematičan način. Pored Euklidove geometrije i Njutnove fizike Kant, poput skolastičara, u logici vidi siguran put ka sistematizaciji najopštijih pojmova - kategorija. Kant je i predavao logiku, u kojoj sudove dijeli na:

. opšte, posebne i pojedinačne (po kvantitetu)

. potvrdne, odrične i beskonačne (po kvalitetu)

. kategoričke, hipotetičke i disjunktivne (po relaciji)

. problematičke, asertoričke i apodiktičke (po modalitetu)

Tako Kant i kategorije kao najopštije pojmove , što odgovaraju ovim sudovima, dijeli na:

. jedinicu, mnoštvo i cjelokupnost (kvantitet)

. realitet, negaciju i limitaciju (kvalitet)

. supstanciju i akcidenciju, uzrok i učinak, uzajamno dejstvo (relaciju)

. mogućnost i nemogućnost, aktualnost i neaktualnost, nužnost i slučajnost (modalitet)

Tako Kant jednostavno, ali sistematično dolazi do najoštijih pojmova razuma. Nad ovim pojmovima Kant vrši trancendentalnu dedukciju da bi pokazao kakva je tačno uloga svakog od ovih pojmova kao uslova saznanja, te dolazi do četverostrukih stavova kao rezultata, a to su:

. aksiomi; anticipati; analogije; i postulati.

Aksiomi su očiglednost koja se svodi na prvu kategoriju razuma, kvantitet, gdje je cjelokupnost jedinstvo rasprostrtog mnoštva sastavljenog od jedinica;

Anticipacija opažaja se sastoji u tome što se za razliku od ekstenzivnih veličina koje se u potpunosti mogu predstaviti imaginacijom, kvalitet predstavlja (predviđa ili anticipira) u smislu promjenljivog intenziteta datog tek u iskustvu, da li će nešto biti jače ili slabije. Razlike u intenzitetu ili kvalitetnost prouzrokuje i razlike u kvantitetu ekstenzivnih veličina razlika između samog oblika i veličine oblika. Ako bi nam cijeli prostor u kojem su pojave date bio homogen u pogledu kvaliteta (kako Parmenid zamišlja biće), ne bi bilo ni pojava kad nema mogućnosti da se u iskustvu realizuju jedinice, mnoštvo i cjelokupnost. Kad u imaginaciji zamišljamo oblike, to činimo zamišljajući nešto ispunjeno i nešto neispunjeno, na ovaj ili na onaj način. Razlika u pogledu ispunjenosti je i uslov razlike kvantiteta na nivou anticipacije, što tek iskustvom postaje realno.

Analogije iskustva nisu ništa konstitutivno za same te pojave, već šta ta uređena cjelina predstavlja našem iskustvu, što je regulativni karakter analogija. Slično Hjumu koji je Kanta trgnuo iz dogmatskog drujemeža. Na pojmove supstancijaliteta, kauzaliteta i uzajamnog djelovanja ne etreba gledati kao na stvari po sebi, ali njihova uloga u saznanju je veoma značajna. Bez njih iskustva ne bi ni bilo, oni su uslovi mogućnosti saznanja. Kad jedna naša predstava slijedi drugu, to se primjeti kao vremenski slijed. Vrijeme samo ne da se opaziti, osim kao sinteza mnogostrukosti u opažanju. Supstancija koja istrajava pored onih koje se mijenjaju jeste korelat vremena.

Postulati empirijskog mišljenja su stvar analogija iskustva koje su izvedene na osnovu pretpostavke da ima razlike između puko zamišljenih predstava (san, bunilo) i opažanja objektivnog svijeta, ma koliko ovaj posljednji nebio svijet po sebi.

Empiristi nisu pravili razliku između razuma (understanding) i uma (reason), što nije ni Kant radio u svojoj prvoj trojnoj podjeli saznajnih mogućnosti čovjeka. Ipak, on će razum u opštem smislu podijeliti na:

. razum u užem smislu; rasudnu snagu; i Um.

Zanimljivo je to da je uloga one najjače od njih (uma) najmanja, pa se za racionaliste i metafizika ispostavlja nemogućom, zasnivajući je na čistom umu (ratio). Kant logički vidi odvojeno učenje o pojmu, učenje o sudu i učenje o zaključku, pa je razum u užem smislu poimanje, rasudna snaga je moć suđenja, a najviša od njih um je zaključivanje. Kantova podjela ideja uma je na: psihološke, kosmološke i teološke. Pojmove uma Kant naziva ‚‚idejama", što ne važi i za razum. Još i to, Kant nema dokaze o postojanju boga.

Posao uma je uvijek nedovršen jer pitanja nikako ne prestaju, a metafizika, nekad najmoćnija vladarka, u moderno vrijeme je prognana. Ipak, ona je iza svijeta protivrječnosti uma. Dogmatičari su je dugo držali u svojim rukama ili im se tako činilo. Čekalo se ponovo na slavnu filosofiju, ali mukama ne dolazi kraj ni s njom. U naukama nastaje haos i mrak iz kojeg se očekuje novi porođaj. Um je ponovo pozvan da na osnovu vječnih i nepormjenljivih zakona donese vrhovni sud, poput ove Kantove kritike čistog uma. To nije kritika pojedinih mislilaca, knjiga i sistema, već kritika moći uma, saznanja kojima on može težiti nezavisno od iskustva, a sve na osnovu principa. Kant izbjegava lutanja i sukobe uma sa samim sobom. Dobro utemeljene nauke su otporne na vrijeme. Kritici se mora sve podvrći, pa i religija i zakonodavstvo, koji se pozivaju na svetost i veličanstvo da bi istu izbjegli, pa zbog toga upravo izazivaju protiv sebe opravdanu sumnju, te ne mogu računati na iskreno poštovanje  koje um poklanja samo onom što je moglo izdržati njegovo slobodno i javno ispitivanje.

Kant otkriva tačku u kojoj um zapada u nesporazum sa samim sobom i rješava, kaže, na potpuno zadovoljstvo uma. Kant u ovoj kritici nudi  metafizička rješenja ili eventualno ključeve svih problema, ne nudi dogmu ni čaroliju koje bi mnogi i htjeli. Opsjene niču iz nerazumijevanja i dužnost filosofije je da ih odagna. Kant u sebi samom nalazi taj ‚‚čisti um". Dedukcija čistih pojmova razuma ovdje traži najveći trud, subjektivna i objektivna dedukcija. Prisutna je i diskurzivna (logička) jasnost na osnovu pojmova, ali i estetička (za Kanta intuitivna) jasnost na osnovu opažanja. Kantu je ovdje logička jasnost primarna. Ono što um proizvodi potpuno iz sama sebe ne može se nikako sakriti, iznosi se umom na vidjelo. Čisti um je spekulativni um. Zašto logika tako dugo opstaje od Aristotela? U njoj razum nema ni sa čim drugo posla do sa samim sobom i sa svojom formom. Put je za ostale nauke mnogo nesigurniji, jer osim posla sa samim sobom um ima posla i sa objektima, te je logika u tom smislu predvorje drugih nauka u smislu saznanja. Zato, u naukama jedan dio znanja mora biti neiskustve (a priori), gdje je matematika čisto a priori, a fizika djelimično. Um mora nagnati prirodu da odgovara na njegova pitanja, a ne dozvoliti da ga priroda samo vodi na povodcu, pa tako i sasvim slučajna posmatranja nisu u vezi s jednim nužnim zakonom koji je umu potreban i koji on traži. Um mora prići prirodi držeći u jednoj ruci svoje principe, a u drugoj ruci eksperiment, a ne samo kao učenik bespogovorno trpiti sve što učitelj hoće. Fizika kao nauka o prirodi ima tome da blagodari, da shodno onom što sam um unosi u prirodu treba i da traži u njoj, a ne lažno da joj pripisuje. Tako priroda sama za sebe ne bi ništa znala da se um ovako ne ponaša.

Metafizika nije poput matematike mogla poći putem jedne sgurne nauke koja se koristi pojmovima da opiše opažanje. U metafizici um treba biti sam svoj učenik. Ipak, ona je starija od svih nauka. Um se mora baviti umom i propali su svi pokušaji da se o predmetima isposluje nešto a prirori pomoću pojmova, čime bi proširili naše saznanje. Zato Kant smatra da će se u metafizici bolje uspjeti kad se jednom proba pretpostaviti da se predmeti upravljaju prema našem saznanju, a ne da su nam predmeti tek onako dati. Kao što je Kopernik rekao da zvijezde miruju a mi kao posmatrači se krećemo. Ako bi se opažanje moralo upravljati prema osobini predmeta, o njemu se ne može znati nešto a prirori, ali s prethodnom pretpostavkom to može, kad se predmet kao objekat čula upravlja prema osobini naše moći opažanja. 

Analiza metafizičara rastavlja čisto znanje a priori na dva raznorodna elementa, na saznanje stvari kao pojava i saznanje samih stvari po sebi. Dijalektika ponovo spaja oba elementa. Ako se stvari posmatraju samo s jednog gledišta, neizbježna je protivrječnost uma sa samim sobom, dok posmatranje s dvostrukog gledišta ne unosi protivrječnost. A priori mi saznajemo o stvarima samo ono što u njih ulažemo. To je područje metafizike. Nakon Kantove promjene u načinu mišljenja mogućnost jednog saznanja a priori se može objasniti sasvim lijepo, pa i više, zakoni koji leže u osnovi prirode kao spoja predmeta iskustva. mogu se snabdjeti zadovoljavajućim dokazima, a oboje prema prvošnjoj metodi nije bilo moguće. Na taj način, vrlo bitno za metafiziku, nikad ne možemo izaći izvan granica mogućeg iskustva. Tu je i borba oko stvari realne same po sebi i prve ocjene saznanja a priori našeg uma. Nas bezuslovno biće tjera izvan granica iskustva i pojava. I Kopernik se odlučio na jedan način shvatanja koji protivrječi čulima, a i Kant je uzroke kretanja tražio u posmatraču, ne u onom spoljašnjem, vidljivom našim čulima. Zato, za Kanta se nijedan princip ne može sa sigurnošću uzeti u obzir s jedne tačke gledišta, a da se u isto vrijeme nije ispitao s gledišta cijele čiste upotrebe uma. Po tome je metafizika iznad bilo koje racionalne nauke, jer traži potvrdu čistog uma. Ona se bavi samo principima i granicama njihove upotrebe, a kao glavna nauka (iznad logike koja se bavi formom mišljenja uopšte) obavezna je da bude u ovom smislu potpuna. Kritika čistog uma je tu kao policajac koji ne dozvoljava sukob među slobodnim građanima, u našem slučaju da čisti um ne upadne u protivrječnost, u sukob sa samim sobom. Kritika čistog uma nužno postavlja razliku između stvari kao predmeta iskustva i njih istih kao stvari po sebi, jer kad to ne bi bilo tako princip kauzaliteta (uzročnosti) bi bio tek opšti za sve stvari, prirodni mehanizam ne bi postojao. Moja primjedba je da apsolutan um po sebi nije u polju uzročnosti, što je poput oslobađanja čovjeka uzdizanjem u svijesti na nivo egzistencije iznad borbe u suprotnosti.

Ako uzmemo jednu ljudsku Dušu kao stvar po-sebi (stvar uopšte) bez kritike čistog uma, upašćemo u protivrječnost mogavši reći da je njena volja slobodna, a da je u isto vrijeme i podvrgnuta prirodnoj nužnosti, tj. da je slobodna a i nije slobodna. Kritika kaže da se objekat mora uzeti u dvojakom značenju, kao pojava i kao stvar po sebi, što je dedukcija pojmova razuma. Uzročnost je u prvoj opciji, a u drugoj stvari nisu predmet iskustva već su po sebi i u prirodnom zakonu nisu slobodne već nužne. Moja primjedba je da je sloboda u nižoj prirodi a nužnost je u višoj. A za Spinozu upravo spoznaja ove nužnosti jeste istinska sloboda što objedinjuje obe prirode bez protivrječnosti, oslobođenje. Za moral je potrebno da sloboda ne protivrječi samoj sebi, da se može zamisliti nemajući potrebe za njenim daljim saznanjem, da ne pravi nikakve smetnje mehanizmu prirode u pogledu jedne iste radnje (posmatrane s druge tačke gledišta). Kritika čistog uma nas uvjerava u mogućnost saznanja stvari po sebi, gdje nismo ograničili naše teoretsko saznanje na same pojave. Dogmatizam metafizike jeste njeno jednostavno posmatranje bez kritike čistog uma, protivi se moralitetu. U svijetu je uvijek postojala neka metafizika, i u buduće če postojati, a u njoj će se uvijek nalaziti neka dijalektika čistog uma koja je za nju nešto prirodno. U tom smislu zadatak filosofije, prije svega, jeste onemogućiti metafizici da upadne u zablude i vrši štetan uticaj. Čovjek se ne može zadovoljiti nikad s onim što je u vremenu, jer to izgleda nije dovoljno za njegovo cjelokupno opredjeljenje. Samo kritika čistog uma u krijenu presjeca materijalizme, fatalizme, idealizme, ateizme, slobodoumnjačko nevjerovanje, dogmatizam (ne i dogmatički pristup), zanesenjaštvo, skepticizam. Mase vide inteligentnost stvaranja i misle da je dovoljno samo prihvatanje velikog tvorca svijeta, a u školama to područje ‚‚iza" se ne dotiče, kao da je rezervisan za samu tu školu koja već ima sve potvrde dotičnog znanja za samu sebe i ne smije se u to zadirati, i da je sve to negdje duboko u pozadini. Kritika nije protivna dogmatičnom postupanju čistog uma, jer je ona sama bez prethodne kritike svoje sopstvene moći. To je neophodno. Nauka uvijek mora biti dogmatična jer u svojim strogim dokazima polazi od sigurnih principa a priori. Ali kritika jeste protivna dogma(tizmu) kao neopravdanoj želji da se ide naprijed nepitajući se mnogo o prethodnom. Valjana metafizika je zasnovana na kritici čistog uma a priori, nauka koja se nužno mora izvesti dogmatički i strogo sistematski, metodski, bez popuštanja u bilo kojim zahtijevima i na potpuno zadovoljstvo spekulativnog uma. Malo je njih, kaže Kant, koji imaju dovoljno kretnosti duha da izvrše opšti pregled cjeline, a još manje je onih koji za to imaju volje, jer su im sva novačenja neprijatna.

Da sve naše saznanje počinje sa iskustvom u to nema sumnje, moć saznanja pobuđuju predmeti što draže naša čula, te djelimično sami sobom pobuđuju određene predstave, a djelimično pokreću funkcije našeg razuma za poređenje predstava za spajanje i razdvajanje, te preradu materijala u iskustvo. Tako, u pogledu vremena nijedno saznanje ne prethodi iskustvu i iskustvom počinje svako saznanje ‚‚u vremenu". Ali, postoji li saznanje nezavisno od iskustva, prije vremena i oslobođeno čulnih utisaka? Takva saznanja su a priori, za razliku od empirijskih saznanja koja imaju svoje izvore a posteriori, u iskustvu. Po Kantu, mi posjedujemo neka saznanja a priori i čak običan razum nikad nije bez njih. Neki stav koji se zamišlja u njegovoj nužnosti je sud a priori, a ako nije izveden iz nekog takođe nužnog stava, onda je on posve a priori. Neizbježni problemi čistog uma su: Bog, Sloboda i Besmrtnost; a nauka koja je upravljena na njihovo rješavanje je metafizika. Matematika je sjajan primjer dolaska do saznanja a priori. Tako je i Platon napuštao varljivi čulni svijet na krilima čistog uma, šireći uzane granice razuma. Čovjek napravi kuću i tek onda ispituje temelje, vrše se razna uljepšavanja radi utjehe.

O razlici analitičkih i sintetičkih sudova ...  U svim teorijskim naukama uma nalaze se sintetički sudovi a priori kao principi. Iskustveni sudovi svi su sintetički, nisu analitički. Matematički sudovi svi su, takođe, sintetički a priori, nisu empirijski, jer u sebi nose nužnost kakva se iz iskustva ne može dobiti. Mi ne možemo naći zbir brojeva prostom analizom pojmova. Aritmetički stav je uvijek sintetičan, a tako niti bilo koji osnovni stav geometrije nije analitičan. Da je između dviju tačaka prava linija najkraća, to je jedan sintetičan stav, tu nema veličine već je samo kvalitet (kakvo je što). Taj pojam najkraćeg se ne može naći nikakvom analizom u samom pojmu prave linije, pa nam u pomoć pristiže opažanje uz pomoću kojeg je jedino i moguća sinteza. Fizika kao prirodna nauka i metafizika se sastoje iz sve samih sintetičkih stavova a prirori. Metafizici nije stalo do toga da samo raščlanjuje pojmova o stvarima koje mi obrazujemo sebi a priori, već mi želimo da naša saznanja proširujemo a priori, pa se i služimo takvim principima koji datom pojmu pridodaju nešto što se u njemu nije nalazilo, te da pomoću sintetičkih sudova a priori odemo tako daleko izvan da nam ni samo iskustvo ne može tamo stići. Metafizički je stav, npr. da svijet mora imati početak. Zadatak čistog uma je sadržan u pitanju: Kako su mogući sintetički sudovi a priori? Metafizika je bila u problemu dok god ova ideja nikom nije na um pala, kao i razlika između anlitičkih i sinteičkih sudova.. Hoće li metafizika opstati ili propasti to zavisi od rješenja ovog zadatka. I kako je uopšte moguća čista matematika, kako je moguća prirodna nauka? A metafizika, iako ne postoji tako stvarno kao ostale nauke, ona postoji zasigurno kao prirodna dispozicija (metaphysica naturalis). Kako je uopšte moguča metafizika kao nauka. Kritika uma vodi nužno nauci, dogmatska upotreba uma bez kritike vodi do neosnovanih tvrđenja kojima se mogu protivstaviti ista takva prividna tvrđenja, tj. ona vodi skepticizmu. S obzirom da nema posla sa stvarima iz prirode već samo se bavi umom, metafizika može sebi odrediti granice i nije obimna nauka da mora razmatrati beskonačno mnogo predmeta. Mnogi su polušaji dogmatske izgradnje metafizike, ali kao da ih nije ni bilo jer je samo prosto raščlanjivanje pojmova, koji se nalaze a prirori u našem umu, nije cilj prave metafizike. To su protivrječnosti u koje dogmatičan um neminovno zapada. Metafizika se dogmom rješava svog ugleda i kritika uma je njoj suprotna metoda. Stabla je lako posjeći, ali se korijen ne može iščupati. Um je ta moć koja pruža principe saznanja a prirori. Kant uvodi novi pojam ‚‚transcendentalno" (ne transcendentan kao ,,ne može biti u iskustvu”) pod kojim podrazumijeva svako saznanje koje se ne bavi predmetima već našim saznanjem predmeta ako je ono moguće a priori, a sistem takvih pojmova je transcendentalna filosofija. U analizi mi možemo ići samo dotle ukoliko je ista neophodna da bismo upoznali principe sinteze a priori u njihovom cijelom obimu, do čega nam je, kaže Kant, najviše i stalo. Sadržaj je skriven onda kad ga tražimo izvan nas i nikako nije obiman. Moja (Ein W.) primjedba je da u beskrajnoj podijeljenosti pojava i objekata, gdje smo i mi sami fizički i razumom prisutni, da bi prišli izvoru mi moramo sintetički i umom a priori da se približavamo počelu ili izvoru. U ovu nauku, Kantovu kritiku, transcendentalnu (TD) filosofiju i metafiziku, ne smije ući nijedan empirijski pojam da bi saznanje uma a priori bilo ili ostalo potpuno čisto. Moja primjedba je da ne znači da iskustvo ne treba iskoristiti u proširenju uma, odnosno u oslobađanju od iluzija. Prema tome, TD filosofija je filosofija čistog, isključivo spekulativnog uma. Glavni dijelovi ove nauke su: teorija o elementima i teorija o metodi čistog uma. Kaže Kant, postoje dva stabla ljudskog saznanja koji, možda, niču iz zajedničkog korijena, ali taj korijen nama nije poznat, to su stablo čulnosti i stablo razuma. U čulnosti predmeti nam bivaju dati, a razumom se zamišljaju. Ako bi čulnost imala mogućnost a priori predstave, ona bi ulazila u TD filosofiju. TD učenje o čulnosti bi bio prvi dio teorije o elementima, jer uslovi pod kojima predmeti ljudskog saznanja jedino bivaju dati prethode onim uslovima pod kojima se oni zamišljaju.

Transcendentalna estetika: Predmet kad aficira dušu imamo opažaj posredstvom čulnosti, dok razum zamišlja predmete i od njega nam dolaze pojmovi. Dejstvo predmeta na sposobnost predstavljanja, kad nas ovaj aficira, zovemo osjećaj, a opažaj koji se odnosi na predmet pomoću osjećanja zove se empirički. Neodređen predmet jednog empirijskog opažaja zove se pojava, a ono u pojavi što odgovara osjećaju Kant naziva njenom materijom, dok raznovrsnost u pojavi koja se može urediti u izvjesne odnose jeste forma pojave. Kant naziva čistim TD sve predstave u kojima se ne nalazi ništa što pripada osjećaju, pa je čista forma čulnih opažaja u duši a priori, gdje se sva raznovrsnost pojava opaža u izvhesnim odnosima. Ta čista forma čulnosti je čist opažaj. Nauku o svim čulnim principima a priori Kant zove TD estetika, kao prvi dio transcendentalne teorije o elementima čistog mišljenja, TD logike. U TD estetici ćemo prvo izolovati čulnost na način da ćemo izdvojiti sve što pri tom zamišlja razum pomoću svojih pojmova, te da osim empiričkog opažanja ne preostane ništa drugo, zatim ćemo da odvojimo od toga sve što pripada osjećaju, da ne preostane ništa osim čistog opažaja i proste forme pojava, ostaje jedino što čulnost može dati a priori. Tu ćemo primjetiti da kao principi saznanja a priori postoje dvije čiste forme čulnog opažaja - prostor i vrijeme. Elementarna predstava o prostoru je opažaj a priori a ne pojam. Geometrija, uz to, je sintetičko saznanje a priori. Prostor za Kanta nije spojen s predmetima opažanja, ali prostor nije ni sam po sebi stvar ili pojava. Što se tiče vremena, metafizički se ono ne može uništiti, ali se pojave mogu izdvojiti iz vremena. Vrijeme je dato a priori, samo u njemu je moguća stvarnost pojava. Pojave mogu da otpadnu, ali se vrijeme ne može uništiti. Samo u vremenu se mogu naći biće i nebiće, iste stvari na jednom i istom mjestu, u jednom istom objektu, dvije suprotne odredbe jedna za drugom. Naš pojam vremena objašnjava mogućnost svih sintetičkih saznanja a priori, koje izučava veoma plodna disciplina fizike dinamika. Neki drugi vremenu pridaju empirijski realitet i odriču mu apsolutnost, kao i TD realitet. Ipak, po Kantu, prostor i vrijeme su dva izvora saznanja iz kojih se mogu a priori crpiti razna sintetička saznanja, gdje je u vezi s prostorom sjajan primjer matematika. Uzeti oboje zajedno, prostor i vrijeme jesu čiste forme svega čulnog opažanja čime i omogućuju sintetičke stavove a priori. Ova dva izvora su uslovi čulnosti čime sebi postavljaju i granice., odnose se na predmete samo ako se oni smatraju za pojave, a ne kad su stvari po sebi. Kad se izađe iz ovog polja pojava nije više moguće njihovo objektivno primjenjivanje. Matematičari prirodnjaci ih vide kao dva beskonačna čuda (prostor i vrijeme) koji postoje po sebi, koji su dati, dok metafizičari prirodnjaci uče da oni jesu samo odnosi između pojava uzeti apstrakcijom iz iskustva. Ovim drugima u suđenju vrijeme i prostor manje smetaju kad sude o predmetima, ne kao o pojavama, već samo u odnosu prema razumu, te ne mogu da pokažu osnov mogućnosti matematičkog saznanja a priori jer nedostaje im pravi opažaj a priori koji objektivno važi, niti dovode u saglasnost stavove iskustva s tvrđenjima. Kant rješava probleme oba ova pogleda na prostor i vrijeme. 

Osobine čulnog opažanja uopšte i TD estetika kod Kanta gledaju da odbace svako njihovo pogrešno tumačenje. Kant kaže da svaki naš opažaj nije ništa drugo do predstava o pojavi, da stvari koje opažamo nisu po sebi onakve kakve ih opažamo, niti su njihovi međusobni odnosi takvi kakvi su nama dati; i ako uništimo naš subjekt ili bar samo subjektivnu osobinu čula uopšte, iščezla bi svaka osobina, svi odnosi objekata u prostoru i vremenu, čak i sami prostor i vrijeme, jer kao pojave oni ne mogu postojati po sebi, već samo u nama. Nama je nepoznato kako je to sa predmetima po sebi. Čovjeku je dat način na koji on opaža, koji ne mora nužno pripadati svakom biću. Prostor i vrijeme su nužno u vezi s našom čulnosti. Razlika između jasne i nejasne predstave je čisto logička i ne odnosi se na sadržinu. Nakon čulnog opažanja TD objekat nam ostaje nepoznat. Iz samih pojmova ne možemo nikako dobiti neko sintetičko, već samo analitičko saznanje. Prostor i vrijeme su objektivni uslovi našeg opažanja u kojima su svi predmeti samo proste pojave, a ne stvari po sebi na ovaj način date, te o istima se mnogo šta može reći a priori, ali ništa o stvari po sebi koja je osnov ovih pojava. To što spolja opažamo su samo prosti odnosi mjesta u jednom opažaju (protezanje), promjena mjesta (kretanje) i zakonitosti kojima su ove pojave određene. Problem je i što svijest sama sebe opaža onako kako je sebi data, a ne stvarno kakva jest. To ne znači da su opažanje spoljnih objekata i samoopažanje samo prost privid. Prostor i vrijeme egzistiraju, ali oboje kao beskonačne ne možemo pripisati supstancama, niti reći da su oni sami supstance. I kako su to mogući sintetički stavovi a priori, taj odgovor bi bio samo dio rješenja opšteg problema TD filosofije. Elemente sveg našeg saznanja predstavljaju opažaji i pojmovi, dato nam i ono zamišljano. Empirički je s osjećajem data i prisutnost predmeta, a ‚‚čisto" je kad s predstavom nije pomiješan nikakav osjećaj. Osjećaj se može nazvati materijom čulnog saznanja. Zato, čist opažaj sadrži samo formu pod kojom se nešto opaža, a čist pojam samo formu mišljenja nekog predmeta uopšte. I samo čisti opažaji ili čisti pojmovi jesu mogući a priori, empirički jedino a posteriori. Sposobnost da se jedan predmet čulnog opažanja zamisli jeste razum. I receptivitet našeg duha možemo nazvati određenom vrstom čulnosti, iznad one niže. Bez čulnosti nam nijedan predmet ne bi bio dat, a bez razuma nijedan se predmet ne bi mogao zamisliti. Misli bez sadržaja su prazne, a opažaji bez pojmova slijepi. Razum ne može da opaža, a čula ne mogu da misle, dok saznanje nastaje samo kad se ove dvije sposobnosti svojski udruže. Uloge im se ne smiju miješati, pa je nauka o pravilima čulnosti ESTETIKA, a nauka o pravilima razuma LOGIKA. Mi imamo logiku opšte upotrebe razuma i logiku specijalne upotrebe. Prva je osnova ili temelj, ona ne uzima u obzir razlike između predmeta na koje je razum upravljen, dok je druga usmjerena na posebnu vrstu predmeta. Prva logika je elementarna, a druga je organon neke nauke. Prva je čista i apstrahuje od svih empiričkih ili TD uslova, ona zahtijeva iskustvo, opšta je, bavi se samo principima a priori i kanon je razuma i uma u formalnom smislu, dok sadržaj može biti bilo koji, empirički ili TD. Čista logika je primjenjena tek onda kad se bavi pravilima upotrebe razuma pod subjektivnim empiričkim uslovima, kojima nas uči psihologija. Iako je logika u ovom slučaju opšta, principi su joj empirički, pa tako ona nije ni kanon razuma uopšte, niti organon naročitih nauka, već je katarktikon (prosta logika) običnog razuma. Zato u opštoj logici treba razdvojiti dio koji je čista teorija uma od dijela ove (poput psihologije) primjenjene logike koja je i dalje opšta. Samo prvi dio je nauka, iako kratka i suvoparna, metodsko je izlaganje elementarne teorije razuma, čemu su zaslužni: opštost (apstrahovanje), čista logika (bez empirijskih principa) i ne uzimanje ništa od psihologije koja nema uticaj na kanon razuma. Sve je u njoj a priori izvjesno. 

Ideja nauke o čistom razumu i racionalnom saznanju, gdje predmete zamišljamo potpuno a priori, ne kao čisti čulni opažaji empiričkog niti estetičkog porijekla, tu nauku bi nazvali transcendentalna (TD) logika, ona koja se jedino bavi zakonima razuma i uma, ali samo ukoliko se oni odnose na predmete a priori, a ne kao opšta logika koja se bavi kako empirističkim tako i čistim saznanjima uma, bez obzira na njihovu razliku. Opštu logiku ne interesuje porijeklo saznanja uma, dok TD logika isključuje empirijsko saznanje. Opštu logiku posmatramo kao analitiku i dijalektiku, gdje je prva negativan kriterij istine, jer svako saznanje mora prije svega da se ispita i procijeni po ovim pravilima prije ispitivanja sadržine. Ono što je u skladu s logičkim zakonima ne znači da je istinito, objektivno ili materijalno, pa niko na osnovu logike ne može suditi o predmetima ako prethodno izvan logike nije dobio dodatna obaviještenja o istima. Opšta logika kao organon (sredstvo) je dijalektika, može se reći još iz vremena sofističkih vještina da je to logika privida, uljepšavanje praznog zanovijetanja. Ova logika nas ne uči ničemu o sadržini znanja već samo o formalnim uslovima njegovog slaganja s razumom, onim uslovima koji su potpuno ravnodušni u pogledu predmeta. Prema tome, zahtijev da se opšta logika upotrijebi kao sredstvo (organon) za razvijanje i proširivanje svoga znanja, bar kako se obično misli, mora izaći na prazno brbljanje pri čemu se po volji može svašta tvrditi ili pobijati. Jedno takvo učenje, kaže Kant, nipošto nije u skladu s dostojanstvom filosofije, pa ju je bolje shvatiti kao logiku kritike dijalektičkog privida. Zato, podijelimo TD logiku na analitiku i dijalektiku da bismo izbjegli neozbiljnosti. U TD logici mi izolujemo razum kao što izolujemo čulnost u TD estetici, i samo ističemo onaj dio mišljenja koji ima svoje porijeklo jedino u razumu. Uslov je samo da nam predmeti budu dati u opažanju, jer bez opažanja svakom našem saznanju nedostaju objekti i ono bi bilo potpuno prazno. TD analitika izlaže elemente čistog saznanja i ona je logika istine, njoj ne može da protivrječi nikakvo saznanje a da ne izgubi svaki sadržaj. I kad se hoće jedino pomoću čistog razuma da se sintetički sudi, ta bi upotreba čistog razuma bila dijalektička, tj. TD dijalektika kao kritika dijalektičkog privida i zaštita od sofizama. Čisti razum izdvaja se potpuno, ne samo od svega što je empiričko, već i od svake čulnosti. To je jedinstvo dovoljno samom sebi i niko ga ne može umnožiti dodavanjem nekih stranih elemenata. TD analitika mora obratiti pažnju:

. da su pojmovi čisti, a ne empirički;

. da ne pripadaju opažanju ili čulnosti, već mišljenju i razumu;

. da su pojmovi elementarni i da se razlikuju od izvedenih pojmova ili od onih koji su iz njih sastavljeni; te

. da je tabla tih pojmova potpuna i da oni obuhvataju potpuno cijelo polje čistog razuma. 

Jedan dio TD logike je o pojmovima, a drugi o osnovnim stavovima čistog razuma. Tražićemo pojmove prije iskustva, oslobođene od svih empiričkih uslova, u njihovoj potpunoj čistoti. Saznanje ljudskog razuma je saznavanje pomoću pojmova, ne intuitivno već diskurzivno. Tu je prisutan spontalitet mišljenja kao kod čula, što je receptivitet utisaka. Ali, pošto se osim opažaja nijedna druga predstava ne odnosi na predmet, to se jedan pojam nikad ne može odnositi neposredno na predmet, već na neku drugu predstavu o njemu, bilo opažaj ili pojam. ‚‚Sud" je, dakle, posredno saznanje nekog predmeta, tj. predstava njegove predstave. U svakom sudu je jedan pojam koji se odnosi na mnoge, a među mnogima opet obuhvata i jednu datu predstavu koja se odnosi neposredno na predmet, npr.: ‚‚Sva su tijela djeljiva" - pojam ‚‚djeljiv" odnosi se na razne druge pojmove a ovdje konkretno na pojam tijela, a ovaj opet na izvjesne pojave (opažaje) nam date. Sve radnje razuma možemo svesti na ‚‚sudove", pa se razum uopšte može svesti na ‚‚moć suđenja". 

dodato: Svaki sud se izražava rečenicom i s obzirom na to da li se njime nešto tvrdi ili poriče on može biti istinit ili neistinit, odnosno može imati samo jednu od dvije moguće istinosne vrijednosti. Postavlja se pitanje razlike između suđenja i suda. Suđenje je psihički proces, a sud oblik misli. Neki logičari uzimaju značenje „stav“, a drugi opet „iskaz“, dok sve to označavaju sa sud. U logici su nastale različite teorije o sudovima:

. predikaciona teorija – kaže da svaki sud sadrži dva pojma od kojih jedan nazivamo subjektom, a drugi predikatom (S je P);

. relaciona teorija - gdje je riječ o relaciji između dva člana (a R b): Ljubav je jača od mržnje;

. egzistencijalna teorija - svaki sud ima samo jedan pojam tj. subjekat, i bit suda se sastoji u priznavanju ili negiranju egzistencije suda. 

(ranije se smatralo da svi sudovi imaju predikativnu formu, i predikacioni sudovi se dijele po: kvantitetu, kvalitetu, modalitetu i relaciji. Prve tri podjele je uveo Aristotel, a četvrtu podjelu, po relaciji, njegov učenik Teofrast)

U svakom sudu imamo samo jedan pojam (subjekt). Sud je priznavanje ili poricanje onoga što se tim pojmom misli.Npr. Svijet postoji. Ne može se odrediti obavezna forma za sve sudove ili struktura, zato što ona ne postoji. Teorije o strukturi sudova nas upoznavaju sa osnovnim tipovima ili vrstama strukture suda.

Prema Kantu (a tradicionalna je četverostruka podjela sudova) funkcije mišljenja u sudu se podvode pod 4 naslova sa po 3 momenta:

1. po kvantitetu: opšti (univerzalni), posebni (partikularni), pojedinačni (singularni) - (Svi ljudi su dobri / Neki ljudi su dobri / Kant je dobar);

2. po kvalitetu: potvrdni (afirmativni), odrični (negativni), limitirani / kod Kanta: beskonačni -  (Svrbi me lijevi dlan / I nije tako loša / To je nerealno);

3. po relaciji: kategorički, hipotetički i disjunktivni - (Krv je crvena / Ako kiša padne, trava će porasti / On je lud ili genijalan); te

4. po modalitetu: problematični, asertorični (postojani) i apodiktični (nužni) -

(Ona je vjerojatno već stigla / Neki ljudi su dosadni / Željezo sigurno tone).

Kombinovana podjela sudova po kvantitetu ili kvalitetu je:

. univerzalno-afirmativni: svi S su P

. univerzalno-negativni: nijedan S nije P

. partikularno-afirmativni: neki S su P

. partikularno-negativni: neki S nisu P

Podjela sudova po složenosti je: jednostavni i složeni:

. sudove u kojima imamo samo pojmove i koji se mogu rastaviti samo na pojmove nazivamo jednostavnim; a

. sudove koji kao dijelove imaju jednostavne sudove nazivamo složenim. 

Čisti pojmovi razuma su kategorije. TD logici raznovrsnost čulnosti a priori pruža TD estetika, da bi joj ova dala materijal za čiste pojmove razuma, da ovi ne ostanu potpuno prazni. Čisti pojmovi koji se odnose a priori na predmete opažanja uopšte su 4 klase pojmova i njihove kategorije:

. kvantitet: jedinica, množina i cjelokupnost;

. kvalitet: realitet, negacija i limitacija;

. relacije: inherencija i subzistencija, kauzalitet (uzrok) i dependencija (posljedica), 

zajednica;

. modaliteti: mogućnost i nemogućnost, biće i nebiće, nužnost i slučajnost.

Ovo je lista svih elementarnih čistih pojmova sinteze koje razum sadrži u sebi a priori i zbog kojih se on jedino i zove čist razum, jer razum jedino pomoću njih može u raznovrsnosti opažanja nešto da razumije. Ove osnovne pojmove čistog uma iznalazi još oštar um Aristotela. U svakoj od prethodne četiri klase čistih pojmova razuma nalazi se po 3 kategorije, a svaka treća unutar klase i više je od toga. U čistom saznanju može postojati samo TD dedukcija, a nikako empiristička koja bi bila uzaludan pokušaj. Iskustva se ne mogu navesti kao dokaz jer objektivna vrijednost jer objektivna vrijednost pojma mora semoći dokazati a priori. Nakon Loka, koji ove pojmove izvlači iz iskustva, Hjum uviđa da ih moramo po porijeklu imati a priori, samo što mu nije palo na um da razum može biti tvorac iskustva u kojem su njegovi predmeti, nemogavši zamisliti da su pojmovi, koji nisu spojeni po sebi u razumu ‚‚povezani u predmetu". Empirijsko, na koje su obojica pomišljali, ne može da se složi sa stvarnošću naučnog saznanja a priori koji posjedujemo. Raznovrsnost predstava može da bude data u jednom opažanju koje je prosto čulno, tj. koje je samo receptivitet, dok forma ovog opažanja može da leži a priori u našoj moći predstavljanja, a da ipak ne izražava nešto drugo do način na koji subjekt biva aficiran. Ona predstava koja može da bude data prije svakog mišljenja zove se opažaj, akt spontaniteta, ne pripada čulnosti. Sinteza raznovrsnih opažaja a priori dato, jeste osnov identiteta same apercepcije koja prethodi a priori svakom određenom mišljenju, ali veza se ne nalazi u samim predmetima i ne može se pomoću opažaja od njih uzeti i tek time unijeti u razum, već je ta veza jedna sama tvorevina razuma koji jeste ta moć što spaja a priori i koja podvodi raznovrsnost datih predstava pod jedinstvo apercepcije, što je najviši osnovni stav u cjelokupnom ljudskom saznanju. TD jedinstvo apercepcije svu raznovrsnost datu u jednom opažaju ujedinjuje u jedan pojam o objektu. Subjektivno empiričko jedinstvo apercepcije nas u ovom slučaju ne zanima, jer neko spaja predstavu neke riječi s jednom stvari, a neko opet s drugom, što nije važeće u odnosu na ono što je dato. Subjektivno teži zakonima asocijacije.  

Radnja razuma koja dovodi raznovrsnost datih predstava (opažaja ili pojmova) pod jednu apercepciju uopšte, jeste logička funkcija sudova. I raznovrsnost u jednom datom opažaju stoji nužno pod kategorijama. Kao što empirijski opažaj stoji pod jednim čistim čulnim opažajem koji je a priori, tako i empirijska svijest date raznovrsnosti u jednom opažaju stoji isto tako pod jednom čistom samosvješću a priori, što pokazuje kategorija. Kategorije postaju samo u razumu, nezavisno od čulnosti. Ovim se čini početak jedne dedukcije čistih pojmova razuma, a tek tada se dostiže cilj dedukcije kad se objasni važenje kategorije a priori za sve predmete naših čula. Razum stvara a priori jedinstvo apercepcije samo pomoću kategorija, a njegovo svojstvo se dalje ne može objasniti, kao što je nemoguće znati zašto mi imamo baš ove funkcije suđenja, a ne neke druge, ili zašto su vrijeme i prostor jedine forme našeg mogućeg opažanja. Jedina upotreba kategorija u saznanju stvari se sastoji samo u njihovoj primjeni na predmete iskustva. Sve opažanje koje je za nas moguće je čulno (estetika). Za saznanje su potrebne dvije stvari: pojam kojim se zamišlja (kategorija) i opažaj kojim predmet biva dat. Tako matematički pojmovi za sebe nisu saznanja, kao čist čulni opažaj (prostor i vrijeme) nasuprot empirijskog opažaja kao onog što se neposredno predstavlja pomoću osjećaja kao stvarno u prostoru i vremenu. Matematički mi saznajemo samo formu. Kad nam kategorije posredstvom opažanja pružaju saznanja o stvarima koja se mogu primijeniti na empiriski opažaj, služe mogućnosti empiriskog saznanja koje se zove iskustvo. Prema tome, kategorije nemaju nikakve druge upotrebe za saznanje stvari osim ukoliko se ove stvari smatraju kao predmeti mogućeg iskustva. Prostor i vrijeme, kao uslovi pod kojima nam predmeti mogu biti dati, važe samo za predmete čula, tj. za iskustvo. Izvan ovih granica prostor i vrijeme ne predstavljaju ništa, van čula oni nemaju stvarnosti. Čisti pojmovi razuma su slobodni od ovog ograničenja. Ovi prazni pojmovi o objektima nam ne govore ništa već samo naše čulno i empiričko opažanje može da pribavi pojmovima razuma smisao i značenje. Na prazne pojmove ne možemo primjeniti nijednu kategoriju, ta stvar nema primjenu, subjekat je bez predikata. Čisti pojmovi razuma se odnose na predmete opažanja uopšte, svejedno je li ovo opažanje naše ili ma koje drugo, samo neka je čulno; ali baš zbog toga oni su proste misaone forme kojima se ne saznaje još nikakav određeni predmet. Uobrazilja je sposobnost da se predstavi jedan predmet i bez njegovog prisustva u opažanju, a ako ne doprinosi objašnjenju mogućnosti saznanja a priori, tad ne spada u TD filosofiju već spada u psihologiju. Svijest o samom sebi nije saznanje samog sebe. Kategorije su sposobne za a priori saznanje predmeta koji uopšte mogu biti dati našim čulima, osim po formi, da se saznaju i po zakonima njihovog vezivanja. Kategorije su uslov mogućnosti iskustva. Kad opažamo smrzavanje vode, aprehendiramo (pronalazimo, iznađemo, zahvatimo, obuhvatimo u jednom nizu) dva stanja (tečno i čvrsto) koja kao takva stoje jedno prema drugom u relaciji vremena, ali mi u vremenu, koje je unutrašnje opažanje, stavljamo za osnov pojave, predstavljamo sintetičko jednistvo bez kojeg ta relacija ne bi mogla biti u jednom opažaju data kao određena (u smislu vremenske sukcesije). Zato imamo opažanje pod pojmom odnosa posljedica i uzroka. Kategorije su pojmovi koji a priori propisuju zakone pojavama. Zato se postavlja pitanje kako mogu kategorije da odrede a priori vezu raznovrsnosti prirode neuzimajući je od nje, kad se one ne izvode iz prirode niti se upravljaju prema njoj kao svome uzoru (inače bi bili empirijski pojmovi). Zakoni ne postoje u pojavama već postoje u razumu subjekta kojem te pojave pripadaju, kao što ni pojave same ne postoje po sebi već samo za to isto biće ukoliko ono ima čula. Stvarima po sebi pripadala bi nužno i njihova zakonitost i van razuma koji ih saznaje, ali pojave su samo predstava o stvarima koje se ne mogu saznati po onom što one, možda, po sebi jesu i kao proste predstave ne stoje ni pod kakvim zakonom vezivanja osim pod onim zakonom koji propisuje samu moć koja spaja. Ono što spaja raznovrsnost čulne datosti jeste uobrazilja. Tako sve pojave prirode moraju u svojoj vezi da stoje pod kategorijama. Čist razum pripisuje (pomoću kategorija) pojavama zakone a priori i ne može doći do drugih zakona osim onih na kojima se osniva priroda uopšte kao zakonitost pojava u prostoru i vremenu. Zato, specijalni zakoni, iako svi skupa stoje pod kategorijama, ne mogu se potpuno izvesti iz kategorija jer se odnose na empirijski određene pojave. Mora nam doći u pomoć iskustvo. Empirijsko saznanje je iskustveno. Kad je predmet dat u našem čulnom opažaju. Bez kategorija ne možemo zamisliti nikakav predmet, a nijedan zamišljeni predmet ne možemo saznati bez opažaja koji tim pojmovima odgovaraju. Dakle, ovo saznanje iz iskustva nije sve pozajmljeno iz iskustva, jer i čisti opažaji poput čistih pojmova razuma su elementi saznanja koji se nalaze u nama a priori. Ili iskustvo čini mogućim pojmove ili pojmovi čine mogućim iskustvo, samo su dva načina podudaranja iskustva s pojmovima. Što se tiče kategorija i čistog čulnog opažanja ono prvo nije moguće, jer kategorije su pojmovi a priori, nezavisno od iskustva. Zato je mogućnost druga, da kategorije sadrže one osnovne mogućnosti svega iskustva uopšte, koji proizlaze od strane razuma. Kako one čine iskustvo mogućim, biće o tome kasnije riječi. Ako bi eliminisali dvije prethodne varijante i krenuli srednjim putem, tj. da kategorije nisu prvi principi, niti da su uzete iz iskustva, već da je Tvorac tako udesio da se njihova upotreba tačno podudara sa zakonima prirode, tad kategorije ne bi imale svoju neophodnu nužnost koja je bitna oznaka njihovog pojma. Pojam uzroka i posljedice bio bi lažan u proizvoljnoj subjektivnoj nužnosti u nama usađenoj. Tu nema nužne povezanosti uzroka i posljedice. 

Opšta logika je izgrađena po planu podjele viših moći saznavanja na: razum, moć suđenja i um; pa se u svojoj analitici ona bavi: pojmovima, sudovima i zaključcima. Ova logika je čisto formalna i apstrahuje od sveg sadržaja saznanja (čistog ili empirijskog), pa se bavi samo formom mišljenja (diskurzivnim saznanjem) uopšte. TD logika ne pripada logici istine, već zahtijeva poseban dio nauke. Razum i moć suđenja pokrivaju analitički dio, a um pokušava dokučiti a priori nešto o predmetima da bi proširio saznanje izvan granica mogućeg iskustva, dijalektičan je i tvrđenja su mu varljiva, te nije podesan za analitiku. Moć suđenja je specifična oznaka tzv. zdrave pameti, čiji nedostatak ne može nadoknaditi nijedna škola, jer uzalud pravila ako se učenik ne može njima služiti. Zbog nedostatka prirodne moći suđenja najdobronamjerniji i najpametniji će pogriješiti, apstraktno zna, ali konkretno ne poznaje. Nedostatak moći suđenja zove se glupost, nenadoknadivi nedostatak nekog, npr. vrlo učenog čovjeka. Čisti geometrijski pojam kruga ima sličnosti s empirijskim pojmom tanjira zbog okrugline, ali su savim različiti. TD doktrina moći suđenja dokazuje kako je moguće da se čisti pojmovi razuma uopšte mogu primjeniti na pojave. Mora postojati nešto treće, slično i s kategorijom s jedne strane i s pojavom s druge strane i što omogućuje primjenu kategorije na pojavu. Ta posrednička predstava je intelektualna i čulna, a i mora biti čista TD šema. Šema trougla, npr. ne može biti slika trougla da bi odgovarala svim vrstama trouglova, već je to više uobrazilja. Dakle, šematizam razuma je izveden na osnovu TD sinteze uobrazilje. Upravo odnos kategorija prema mogućem iskustvu mora da sačinjava sve čisto saznaje razuma a priori i zbog njihovog odnosa prema čulnosti uopšte moraće svi TD osnovni stavovi upotrebe razuma da se predstave potpuno i u jednom sistemu. Stav protivrječnosti je opšti princip analitičkog saznavanja. Opšta logika nema posla sa sintetičkim sudovima, ali je u TD logici to najvažniji posao od svih. Dok u analitičkim sudovima ostajemo u datom pojmu da bi o njemu nešto tvrdili, kod sintetičkih sudova trebamo izaći iz datog pojma da bi u odnosu s njim posmatrali nešto što je sasvim drukčije od onog što se u njemu zamišljalo., što nije odnos ni identiteta, ni protivrječnosti; a na sudu po sebi se ne može vidjeti ni njegova istina, ni njegova zabluda. Bez pravila nikada pojavama ne bi moglo da pripada saznanje onog predmeta koji im odgovara. Preko table kategorija dolazimo do table osnovnih stavova, kao pravila objektivne upotrebe kategorija, to su: 

. aksiome - datosti u opažanju;

. anticipacije - opažanja;

. analogije - iskustva; i

. postulati - empirijskog mišljenja uopšte. 

To su prvi isnovni stavovi sposobni za jednu intuitivnu izvjesnost, dok su drugi (npr. kategorije kvantiteta i kvaliteta) sposobni samo za diskurzivnu izvjesnost, ali je izvjesnost i jednih i drugih potpuna. Prvi su matematički, a drugi dinamički stavovi. Ovi stavovi se više imenuju prema njihovoj primjeni nego prema sadržaju. 

Princip aksioma je da su svi čulno dati opažaji ‚‚ekstenzivne veličine".

Princip anticipacije opažaja je da u svim pojavama ono što je realno a što je predmet osjećanja ima intenzivnu veličinu, tj. neki stepen (jakost). Opažaj je empirička svijest u kojoj se istovremeno nalazi i osjećaj. Sve saznanje kojim mogu saznati a priori i odrediti ono što je empirijsko zove se anticipacijom. 

Na pojavama ima nešto što se nikad ne može saznati a priori, taj osjećaj kao materija opažaja što se nikad ne može anticipirati. Taj osjećaj ima stepen kao intenzivnu veličinu. Kvalitet osjećaja je uvijek empirički i ne može se a priori predstaviti (boja, ukus, ...). Empirijska ili empirička svijest se može u unutrašnjem čulu povisiti od nule do ma kog većeg stepena. Kontinuitet je intenzivni kvalitet, koji traje.  

Iskustvo je emprijsko saznanje. Pojmovi sa sobom nose nužnost, pa je i iskustvo stoga u vremenu. Vrijeme za sebe se ne može mijenjati u egzistenciji, pa se njen kvantum u prirodi ne povećava niti se smanjuje. Promjena se ne odnosi na samo vrijeme već samo na pojave u vremenu, kao što ni jednovremenost nije modus samog vremena. U raznim dijelovima vremenskog niza egzistencija dobija veličinu koja se zove trajanje, nešto što je postojano. Stav kojim se tvrdi da je supstancija postojana jeste tautološki. Naročito egzistencija jeste akcidencija i uvijek je realna, pozitivno određena egzistencija jedne supstance. Promjena je jedan način postojanja koji dolazi za jednim drugim načinom postojanja jednog i istog predmeta, pa sve što se mijenja ostaje, a samo se njegovo stanje smjenjuje. Može se reći i paradoksalno: samo se mijenja ono što je postojano (supstancija), a ono što je promjenljivo ne trpi nikakve promjene već samo nekakvu smjenu, pošto jedne odredbe prestaju, a druge počinju. Otud promjene mogu biti samo opažene na supstancijama, a postojanje ili prestajanje se apsolutno ne mogu opaziti. To što je postojano upravo činim mogućim predstavu o prelazu iz jednog stanja u drugo, i od nebića ka biću. Dakle, postojanje i prestajanje mogu se empirijski saznati samo kao promjenljive odredbe onog što je postojano. Prestajanje nije ništa drugo nego empirijska predstava nekog vremena u kome jedna pojava više ne postoji. Supstancije (u pojavi) jesu supstrati svih vremenskih odredaba. Postajanje jednih od njih i prestajanje drugih uništilo bi čak jedini uslov empirijskog jedinstva vremena i pojave bi se tada odnosile na dva različita vremena u kojima bi egzistencija jednovremeno iščezavala, a to je besmisleno, jer postoji samo jedno vrijeme u koje se moraju staviti sva razna vremena jedno za drugim, a ne jednovremeno. Tako je prema tome postojanost jedan nužni uslov pod kojim se jedino pojave mogu odrediti kao stvari ili predmeti u jednom mogućem iskustvu, to sljedovanje u vremenu po zakonu kauzaliteta, spajanjem uzroka i posljedica. Postajanje i nestajanje same supstance je nemoguće. Svaka smjena (sukcesija) pojava jeste samo promjena. Mi spajamo opažaje u vremenu, naša imaginacija jedno stavlja prije, a drugo poslije, ne da u samom objektu jedno stanje dolazi prije drugog. I samo zbog uočavanja zakona uzročnosti nama je iskustvo moguće. Mi imamo posla samo sa našim predstavama. Subjektivno djelovanje aprehenzije izvodimo iz objektivnog sljedovanja pojava inače, ono prvo je potpuno neodređeno i ne razlikuje nijednu pojavu od druge. Subjektivno aprehendiranje nam ne dokazuje ništa o vezi raznovrsnosti u objektu jer je ono sasvim proizvoljno. Nećemo moći da kažemo da u pojavi dva stanja dolaze jedno za drugim, već samo da jedna aprehenzija dolazi za drugom, nešto subjektivno što ne određuje nijedan objekat pa ne može važiti za saznanje, ako pretpostavimo da jednom događaju ne prethodi ništa za čim bi on morao dolaziti po jednom pravilu. Prosto sljedovanje u mojoj aprehenziji ne daje pravo da se pretpostavi ikakvo sljedovanje u objektu, ako ono već nije na osnovu nekog pravila određeno u svom odnosu prema nečem što prethodi. Moja subjektivna sinteza (aprehenzija) je objektivna samo ako postoji neko pravilo, a iskustvo o tome što se dešava je moguće samo i jedino pod tom pretpostavkom. Zato sebi stvaramo pojam ‚‚uzroka". U iskustvu mi nikad objektu ne dodajemo sljedovanje onog što još nije bilo. Kad predstava sadrži nešto što prethodi, kad je dobijen i vremenski odnos, vidimo uzrok, pravilo i imamo s tim i s njim iskustvo.

Za svako iskustvo i njegovu mogućnost potreban je razum.

Treća analogija iskustva - Sve supstancije, ukoliko se mogu opaziti u prostoru kao jednovremene, stoje u odnosu potpunog uzajamnog djelovanja. Stvari su jednovremene ako u empirijskoj datosti opažaj jedne stvari može doći poslije opažaja druge stvari i obrnuto, što se ne može desiti u vremenskom slijedu pojava, kako je rečeno kod drugog stava. Jednovremeno egzistentne stvari određuju jedna drugoj mjesto u vremenu, a nečem drugo samo ono što je njegov uzrok. Za sve supstancije u pojavi, ukoliko su jednovremene, nužno je da stoje među sobom u potpunoj zajednici uzajamnog djelovanja. Tu se misli na dinamičku zajednicu i ona može da se uspostavi posrednim putem, poput svjetla koje treperi između našeg oka i nebeskog tijela.

Postulati empirijskog mišljenja uopšte su:

. ono što se slaže s formalnim uslovima iskustva (u pogledu opažanja i u pogledu pojmova) jeste MOGUĆE;

. ono što stoji u vezi s materijalnim uslovima iskustva (osjećajem) jeste STVARNO;

. ono čija je veza sa stvarnim određena prema opštim uslovima iskustva jeste NUŽNO.

Tako su osnovni stavovi modaliteta objašnjenja pojmova ‚‚mogućnosti, stvarnosti i nužnosti" u njihovoj empirijskoj upotrebi. Ako ne počnemo od iskustva i ako ne postupimo po zakonima empiričke povezanosti pojava, uzalud ćemo laskati sebi da ćemo dokučiti ili ispitati egzistenciju neke stvari. Materijalni idealizam, po Kantu, teorija je koja smatra da egzistencija stvari u prostoru izvan nas jeste ili samo sumnjiva i da se može dokazati, ili da je lažna i nemoguća. Prvi idealizam je Kartezijev (Dekartov) problematički, a drugi je Berklijev dogmatički. TD estetikom Kant uništava ovaj drugi. Kartezijev problematički stav je za Kanta temeljan način filosofskog razmišljanja, gdje nikakav sud ne treba priznati kao utvrđen prije nego je nađen neki dovoljan dokaz za nj. Taj zahtijevani dokaz treba potvrditi da mi o spoljašnjim stvarima imamo iskustvo, a ne samo fiktivnu predstavu, a treba dokazati da je i naše unutrašnje iskustvo, koje je po Dekartu nesumnjivo, moguće samo pod pretpostavkom spoljnjeg iskustva.

Jedna od teorema je da: prosta ali empirijski određena svijest o mojoj sopstvenoj egzistenciji dokazuje egzistenciju predmeta u prostoru izvan mene. Dokaz je: jasam svjestan svoje egzistencije određene u vremenu, ali samo na osnovu realnih stvari koje postoje izvan mene.

Nijedna egzistencija čulnih predmeta se ne može saznati potpuno a priori već comparative a priori u odnosu prema nekoj drugoj već datoj egzistenciji, dakle, ne saznaje se potpuno preko pojmova već uvijek samo na osnovu njene veze s onim što se opaža, a prema opštim zakonima iskustva. S tim u vezi je treći postulat nužnosti u materijalnoj egzistenciji. Ne moženo saznati nužnost supstancije (egzistencije stvari) već nužnost egzistencije njihovih stanja, a na osnovu drugih stanja datih u opažanju, po empirijskim zakonima kauzaliteta. Dakle, kriterij nužnosti je jedino u zakonu mogućeg iskustva. Mi saznajemo nužnost posljedica u prirodi čiji su nam uzroci dati. Bez pravila nužne egzistencije ni priroda ne bi bila moguća. Ništa se ne dešava na osnovu slijepog slučaja, prirodni je stav.

Mogućnost stvari ne možemo uvidjeti na osnovu same kategorije, već uvijek pri ruci moramo imati neki opažaj i na njemu utvrdimo objektivni realitet čistog pojma razuma. Iz samih kategorija se ne može izvesti nikakav sintetički stav. Mi s kategorijom vidimo samo ono što može postojati kao subjekt, a ne kao predikat. Po Lajbnicu zajednica supstancije svijeta zahtijeva jedno božanstvo jer je za zajednice supstancija neshvatljiva samo na osnovu njihove egzistencije. Kant u prostoru već vidi postojeće a priori formalne odnose među supstancijom (stvarima) što se može predstaviti samo u spoljnjem opažanju, a zatim primjeniti na unutrašnje čulo. Kant ovim, takođe, pobija materijalistički idealizam. On do sad govori da svi osnovni stavovi čistog razuma nisu ništa drugo do principi a priori mogućnosti iskustva, i samo se na iskustvo odnose i svi sintetički stavovi a priori, tj. samo njihova mogućnost se osniva potpuno na ovom odnosu.

Amfibolija pojmova refleksije proizlazi iz brkanja empirijske upotrebe razuma s njegovom TD upotrebom. Razmišljanje (reflexio) je stanje duha u kome se mi prvo pripremamo  na to da pronađemo subjektivne uslove pod kojima možemo doći do pojmova. Osnova refleksije su materija i forma.

Neka mi bude dozvoljeno, kaže Kant, da TD mjestom nazovem onaj položaj koji mi određujemo nekom pojmu ili u čulnosti ili u čistom razumu. Za Lajbnica je pojava bila predstava stvari po sebi, iako po logičkoj formi različita od saznanja razumom. Lajbnic intelektualizuje pojave, dok ih Lok senzifikuje. Svaki od ove dvojice velikih ljudi držao se ili samo čulnosti ili samo razuma, sve u uvjerenju da se dotična moć odnosi neposredno na stvari po sebi, dok ona druga moć samo uređuje, odnosno brka njene predstave. Lajbnic upoređuje međusobom predmete čula kao stvari uopšte samo u razumu. Radna djelatnost Lajbnicovih monada je samo u predstavama, te tako one dejstvuju u sebi samima. Značaj monadologije je samo što ovaj postavlja razliku između unutrašnjosti i spoljašnjosti samo u odnosu na razum. Nema fizičkog uticaja. Nama u spoznaji čulna odredba je neophodna. Odnos čulnosti prema objektu kao i TD osnov tog jedinstva leže nesumnjivo suviše duboko skriveni da bismo mi, koji samo sebe poznajemo samo pomoću unutrašnjih čula, tj. kao pojavu, mogli upotrijebiti jedno tako nepodesno sredstvo našeg ispitivanja u tom cilju da iznalazimo nešto drugo osim pojave čiji bismo nečulni uzrok ipak, rado ispitali. Dakle, osim poređenja predmeta u razumu mi za spoznaju moramo imati i opažaj. Pogrešno tumačenje pojma refleksije dovodi do varljivog dejstva ‚‚amfibolije", sve zbog tobožnjeg sistema intelektualnog saznanja bez intervencije čula. Mi i spostveni duh posmatramo opažanje našeg unutrašnjeg čula i tu je tajna porijekla naše čulnosti. Kategorije same za sebe još nisu dovoljne za saznanje stvari po sebi i bez date čulnosti bi bile samo subjektivne forme jedinstva razuma, ali bez predmeta. Bez pomoći čulnosti mišljenje je bez objekta. Kad naša predstava nije čulna to je ‚‚noumenon" (egzistiranje stvari po sebi). Mišljenje nije proizvod čula i nije čulima ograničeno, dok s druge strane čula mogu da se ograniče razumom i time ne proširi svoje polje, opominjući čulnost da ne uobrazi, da se može odnositi i na stvari po sebi, ne samo na pojave, razum zamišlja neki predmet po sebi, ali samo kao jedan TD objekt koji je uzrok pojave, a sam nije pojava. Da li bi uništenjem čulnosti bio istovremeno uništen i on (razum) ili bi preostao i onda kad bismo mi odstranili čulnost, to ne znamo. Pogreška koju ne možemo opravdati (možemo je oprostiti) je u tom što se razum, protivno svom opredjeljenju, upotrebljava TD i što se predmeti tj. mogući opažaji, moraju upravljati prema pojmovima, a ne obratno na način kako se jedino i osniva njihovo objektivno važenje. Radi potpunosti sistema TD analitike, Kant daje i tabelu podjele pojma ‚‚ništa" kao:

. prazan pojam bez predmeta;

. prazan predmet nekog pojma;

. prazno opažanje bez predmeta;

. prazan predmet bez pojma.

Prazna zamisao se ne smije ubrojati u mogućnost i po tom se razlikuje od ne-bića, ona je uobraženje, iako ne protivrječno.

Dijalektiku uopšte Kant naziva logikom privida. Istina ili privid nisu u predmetu ukoliko se on opaža, već u sudu o predmetu ukoliko se predmet zamišlja. Može se s pravom reći da čula ne varaju, jer ona ne sude, pa se istina i zabluda nalaze samo u sudu. Tako nema zablude u predstavi čula, jer ona ne sadrži u sebi nikakav sud. Tako subjektivni uslovi se isprepliću svuda sa objektivnim uslovima, i imamo rezultantu sila složenog dejstva čulnosti i razuma. Ove sile razdvajamo u čistim sudovima a priori TD razmišljanjem. Kant kaže da nam nije ovdje pisao da se bavimo empirijskim prividom. Stavove u granicama mogućeg iskustva ćemo nazvati imanentnim, a one izvan transcendentnim. Kad se ne pazi dovoljno na logička pravila javlja se  i logički privid. Ali TD privid ne prestaje, npr.: Svijet mora imati početak u vremenu. Sve naše saznanje počinje čulima, odatle ide razumu i završava kod uma. Zazim vidimo um kao logičku i TD moć, dvojnu. Za razliku od razuma, koji je moć pravila, um je moć principa. Po Kantu, saznanje na osnovu principa je ono saznanje u kome pomoću pojmova saznajemo ono što je posebno u onome što je opšte, nešto poput matematičkih aksioma, ali koje Kant ne saznaje uopšte i po sebi na osnovu principa već samo u čistom opažanju, npr.: između dviju tačaka se može povući samo jedna prava linija. Tako je i stara želja da se jednom umjesto beskrajne raznovrsnosti građanskih zakona potraže njihovi principi, da se zakonodavstvo simplificira. Um daje jedinstvo pravilima razuma posredstvom principa. To jedinstvo a priori je jedinstvo uma potpuno drugačije jedinstvo od onog kojeg razum može proizvesti. Ako se i čisti um odnosi na predmete, to se on na njih i njihovo opažanje nikako ne odnosi neposredno, već samo na razum i njegove sudove koji se primjenjuju neposredno na čula i njihove opažaje da bi odredili njihov predmet. Sintetičko jedinstvo da sve što se dešava ima uzrok nije propisao um oslanjajući se samo na pojmove. Pojmovi čistog uma nisu reflektovani već izvedeni. Pojmovi razuma zamišljaju a priori prije iskustva i radi iskustva, ali oni ne sadrže ništa više osim jedinstva refleksije o pojmovima, da pripadaju empiričkoj svijesti.I samo se pomoću njih omogućuje saznanje i određivanje nekog predmeta, a njihova primjena mora moći uvijek da se pokaže u iskustvu. Um je nešto više i koristi ono iskustveno, ali se ne ograničava na iskustvo, jer to je samo jedan njegov dio. Pojmovi uma služe shvatanju, a pojmovi razuma razumijevanju opažaja. Kao što smo čiste pojmove razuma nazvali kategorijama, pojmove uma ćemo označiti novim imenom - TD idejama.

Opažaj se odnosi neposredno na predmet i pojedinačan je, pojam se odnosi na predmet posredno, posredstvom oznake koja može biti zajednička većem broju stvari. Onoliko čistih pojmova uma je koliko ima raznih vrsta odnosa koje razum sebi predstavlja posredstvom kategorija. Pojam apsoluta važi bez ograničenja, a TD pojam uma odnosi se uvijek samo na apsolutni totalitet u sintezi uslova. Objektivna upotreba čistih pojmova uma je uvijek TD,  a objektivna upotreba čistih pojmova razuma je imanentna jer se ograničava samo na moguće iskustvo. TD prevazilazi granice svakog iskustva i nikad se ne može naći neki predmet koji bi bio adekvatan TD ideji. O TD idejama nije moguća onakva objektivna dedukcija kakvu smo mogli dati o kategorijama, jer one nemaju nikakvog odnosa prema nekom objektu koji bi mogao biti dat kao s njima podudaran, i to upravo što su one samo ideje. Međutim, u pokušaju subjektivne dedukcije TD ideja iz prirode našeg uma tu podjelu smo i učinili. TD ideje služe tako za penjanje u nizu uslova do onoga što je bezuslovno, tj. do principa. Primjećuje se i to da se između samih TD ideja pokazuje izvjesna veza i jedinstvo. Dešava se da TD pojmove uma filosofi u svojim teorijama miješaju s drugim pojmovima, npr. pojmovima razuma. Ja, ukoliko mislim, jesam predmet unutrašnjeg čula i zovem se duša, a ono što je predmet spoljašnjeg čula jeste tijelo. Poći ćemo od racionalne psihologije koja nije upravljana empirijskim mišljenjem i odrediti njene kategorije. Ja kao misleno biće jeste predmet psihologije koja se može zvati racionalnom naukom o duši, ako ne tražim da o duši znam išta više nego ono što se nezavisno od sveg iskustva, koje me određuje bliže ili in concreto, može izvesti iz ovog pojma ‚‚ja" ako se isti javlja u svakom mišljenju. Prema tome, topika racionalne psihologije iz koje se izvodi ostalo u njoj sadržano je:

. duša je supstancija;

. po svom kvalitetu je prosta;

. nije množina, jedinica je; i

. u odnosu je prema mogućim predmetima u prostoru.

Svi pojmovi čiste psihologije proizlaze jedino iz ovih elemenata na osnovu njihovog spajanja, nepriznavajući pri tom ni najmanje kakav drugi princip. Ova supstancija, posmatrana samo kao predmet unutrašnjeg čula, daje pojam ‚‚imaterijaliteta", a kao prosta supstancija daje pojam ‚‚inkoruptibiliteta", a identitet kao intelektualne supstancije joj daje ‚‚personalitet". Sva tri pojma zajedno daju joj pojam ‚‚spiritualiteta"-a, principa života u materiji - duše (anima). 

Na to se sad odnose četiri paralelogizma TD psihologije koja se pogrešno smatra za nauku čistog uma o prirodi našeg mislenog bića. Ali za njen osnov ne možemo uzeti ništa drugo do prostu predstavu koja je sama za sebe potpuno prazna po sadržini, naime predstavu: JA, o kojoj se ne može reći čak ni to da je pojam, već je prosto svijest koja prati sve pojmove. Pomoću ovoga JA , ili On, ili Ona (stvar) koja misli ne predstavlja se ništa drugo nego jedan TD subjekat misli ‚‚x" koji se saznaje samo na osnovu onih misli koje su njegovi predikati, o kome mi kao izdvojenom nikad ne možemo imati ni najmanjeg pojma, oko koga se usljed toga krećemo u neprekidnom krugu, pošto se već moramo poslužiti njegovom predstavom da bi ma kakav sud o njemu donijeli, to je jedna nezgoda koja se od njega ne može odvojiti, jer svijest po sebi nije takođe neka predstava koja odlikuje neki naročiti objekat, već jedna forma predstave uopšte ukoliko ona treba da se nazove saznanjem, jer jedino o toj predstavi mogu reći da njome nešto zamišljam. Identitet subjekta kojeg mogu biti svjestan u svim mojim predstavama, ne odnosi se na onaj opažaj subjekta u kome je on dat kao objekat te, prema tome, ne može da znači onaj identitet ličnosti pod kojim se podrazumijeva svijest o identitetu sopstvene supstancije kao misaonog bića u cjelokupnoj promjenljivosti stanja, te se taj identitet ne može dokazati prostom kartezijanskom analizom stvari: JA mislim. Logičko objašnjavanje mišljenja se pogrešno smatra metafizičkom odredbom objekta. Kant opovrgava Mendelsonov dokaz za postojanje duše u kojem se prizna da duša kao jedno prosto biće ne može prestati da postoji na osnovu njenog rasparčavanja, što bi dalje pretpostavilo i još neko postojanje njene egzistencije putem iščezavanja. Mendelson ovu prolaznost odstranjuje od duše tvrdeći da prosto biće nikako ne može prestati da postoji, ono se ne može kao prosto smanjivati niti postepeno preći u ništa, jer ona nema dijelova, nema množine. Bez obzira na prostotu prirode duše Kant kaže da se ne može osporiti njena intenzivna veličina, stepen realiteta u pogledu svih njenih moći, da se moći duše mogu izgubiti u tom smislu jer svijest uvijek ima neki stepen koji se još može smanjivati. Iako ne može biti čvrstih dokaza posmatrajući je kao predmet unutrašnjeg čula, iako je po sebi jasna njena postojanost u životu u kome je čovjek kao misaono biće dat sebi kao predmet spoljnih čula. Međutim, time se racionalni psiholog ne zadovoljava, već on iz samih pojmova dokazuje apsolutnu postojanost duše, čak i poslije onog života. Ako je materijalizam nepodesan za objašnjenje moje egzistencije, tako je i spiritualizam nedovoljan za taj cilj, pa proizlazi da mi o našoj duši ne možemo ni na koji način saznati išta o njenoj zasebnoj egzistenciji. To ne može ni racionalna psihologija. Subjekt ne može sebe saznati, ne može dobiti o samom sebi neki pojam kao o jednom objektu kategorija, morao bi biti čista samosvijest i nju objasniti. Taj subjekat u svojoj osnovi ima predstavu vremena, te da odredi sebe u vremenu tom predstavom vremena.

Tako se jedno saznanje koje se tražilo izvan granica mogućeg iskustva, a koje ipak spada u najviše interese čovječanstva, pokazuje, ukoliko ga očekujemo od spekulativne filosofije, kao jedna prazna nada. Kritika čistog uma dokazuje da je nemoguće da se o jednom predmetu iz iskustva odluči nešto dogmatički izvan granica mogućeg iskustva. Stav: Ja mislim; ili Ja postojim; je empirički stav, empirijski opaženo.

Imamo dva izraza: svijet i priroda; koji se katkad uzimaju jedan umjesto drugoga. Prvi izraz je matematička cjelina svih pojava i totalitet njihove sinteze. Ali taj isti svijet se zove i priroda ukoliko se posmatra kao jedna dinamička cjelina kroz egzistenciju pojava, a ne kao puka agregacija predstava u vremenu. Kant ove ideje zove kosmološkim idejama. Riječ ‚‚svijet" u transcendentnom smislu znači apsolutni totalitet skupa stvari koje egzistiraju. Ove ideje ne prekoračuju objekat, pojave, već imaju posla samo s čulnim svijetom (ne sa noumenima), one ipak izvode sintezu do jednog stepena koji prekoračuje svako moguće iskustvo, te se mogu zvati kosmološkim pojmovima. Tetika je skup dogmatskih učenja, a antitetika sukob prividno dogmatskih učenja. TD tvrđenja koja polažu pravo na saznanja koja se šire čak izvan oblasti svih mogućih iskustava, nisu takva da bi se nesporazum u njima mogao otkriti na osnovu ma kog iskustva, pa ni u slučaju kada bi njihova apstraktna sinteza mogla biti data ma u kome opažaju a priori. TD um ne dozvoljava nikakav drugi probni kamen osim izmirenja tvrđenja koja ćemo pustiti u njihovu slobodnu i nesmetanu utakmicu, kaže Kant. 

Četiri sukoba TD ideja sa samim sobom:

Teza 1: Svijet ima svoj početak u vremenu i po prostoru je isto tako zatvoren u granice.

dokaz: Beskonačni niz, koji je protekao, je nemoguć pa je i početak svijeta nužni uslov njegove egzistencije. I beskonačno vrijeme prebrojavanja koegzistentnih stvari, koje su prošle, takođe je nemoguće. Zato, svijet po svojoj rasprostrtosti u prostoru nije beskonačan, već je zatvoren u svoje granice.

antiteza 1: Svijet nema nikakvog početka u vremenu niti kakvih granica u prostoru već je, kao u pogledu vremena, tako i u pogledu prostora beskonačan.

dokaz: prije postojanja i neke prve stvari je bilo neko prazno vrijeme, kad svijet nije postojao. A prostor nije neki spoljni predmet već samo je forma spoljnjeg opažanja. Kant izvodi dokaz iz prirode stvari i na stranu svaka korist koju bi mogao imati neki dogmatik od pogrešnosti zaključaka. Beskonačna je ona veličina od koje nije moguća nikakva veća veličina, međutim, svakoj se može dodati jedna ili više jedinica. I još, prostor može da bude ograničen pojavama, ali pojave ne mogu biti ograničene prostorom, a tako i vrijeme, što je u korist dokaza o beskonačnosti prostora i vremena.

Teza 2: Svaka složena supstancija u svijetu sastoji se iz prostih dijelova, te svuda postoji samo ono što je prosto ili što je iz njega sastavljeno. Za ovaj dokaz ne može se misliti složenost jer na kraju ne bi preostalo ništa osim prostih dijelova.

antiteza 2: Nijedna složena stvar u svijetu ne sastoji se iz prostih dijelova, te uopšte u njemu ne postoji ništa prosto. U ovom dokazu egzistencja prostog se ne može dokazati nikakvim iskustvom ili opažanjem, bilo spoljnim ili unutrašnjim, jer apsolutno prosto je pojava bez ikakve primjene i predmeta.

Teza 3: Kauzalitet na osnovu zakona prirode nije jedini kauzalitet na osnovu koga se mogu objašnjavati sve pojave svijeta. Radi njihovog objašnjenja mora da se pretpostavi još jedan kauzalitet na osnovu slobode. Za ovaj dokaz može se odrediti potpunost niza uzroka koji postaju jedni iz drugih, gdje je prapočetak. Prije prapočetka prirode ne postoje nužni zakoni iste, već se pretpostavlja TD sloboda.

antiteza 3:  Ne postoji nikakva sloboda već sve u svijetu se dešava samo pod zakonima prirode. Sloboda od zakona prirode značila bi i slobodu od prinude.

Teza 4: Svijetu pripada nešto što je ili kao njegov dio ili kao njegov uzrok, jedno apsolutno nužno biće. Kao dokaz se navodi da prvi uzrok mora biti u vremenu, nezamislivo da bude odvojeno od čulnog svijeta pa je u samom svijetu nešto nužno.

antiteza 4: Uopšte, niti u svijetu, niti izvan svijeta nikako ne postoji neko apsolutno nužno biće kao njegov uzrok. Ovdje nema uzroka svijeta i ničeg nužnog u vremenu  ni izvan vremena. Kant pojašnjava dokaze u nekoliko rečenica, takođe, pokazuje da kretanje u jednom vremenu i mirovanje u nekom drugom vremenu ne stoje međusobno u kontradiktornoj suprotnosti. 

Sav sjaj tvrđenja uma može da zablista jedino u vezi s empirijskim, ali mi prvo moramo, kao što i dolikuje jednoj TD filosofiji, osloboditi se svega empirijskog. Empirizam je lišen svake popularnosti uma koji ideališe na TD način, u sebi sadrži mnogo štetnoga za najviše praktične stavove i ne treba se bojati da će on ikada prekoračiti pragove škole i da će kod proste mase zadobiti ma kakav znatniji ugled ili naklonost. Ljudski um je po svojoj prirodi arhitektonski i traži sisteme. Arhitektonski interes uma ne zahtijeva empirijsko jedinstvo uma, već njegovo čisto jedinstvo a priori, i sadrži u sebi neku preporuku prirode u korist tvrđenja teze. Svi stavovi se mogu braniti pred nemoćnim ljudima. Kant tvrdi da se TD filosofija odlikuje od svih spekulativnih saznanja time što nijedno pitanje, koje se odnosi na neki predmet dat čistome umu, nije za taj isti um nerješivo i što nas nikakvo izgovaranje neminovnim neznanjem i neobjašnjivom dubinom pitanja ne može osloboditi obaveze da na njega temeljno i potpuno odgovorimo, jer upravo onaj isti pojam koji nas stavlja u položaj da postavimo pitanje isto tako nas apsolutno mora osposobiti da na to pitanje odgovorimo jer se predmet nikako ne nalazi van pojma. U TD filosofiji ne postoje neka druga pitanja osim kosmoloških. Osim TD filosofije postoje još dvije nauke čistog uma, od kojih jedna ima samo spekulativnu sadržinu, a druga samo praktičnu: čista matematika i čist moral. TD idealizam je ključ za rješenje kosmološke dijalektike. Prostor i vrijeme koje zapažamo jesu realni, ali nisu sami po sebi neke stvari, već jedino predstave, ne postoje izvan našeg duha. Predmeti iskustva izvan iskustva ne postoje, jedino u empirijskoj vezi s umom ili mojom sviješću, te nisu realni po sebi. Dakle, pojave su realne samo u opažaju. Kod empirijskih opažaja mi ulazimo u regresiju, unazad do prvog uzroka, u uzročno-posljedičnom svijetu. Kad izgubimo opažaj ne smijemo regresiju smatrati završenom, pa čak i kad dođemo do opažaja koji ograničava neki niz, jer isti se razlikuje od onog što on ograničava. Zato, regresiju moramo produžiti. 

Rješenja kosmoloških ideja

. U empiričkoj regresiji ne može se naći nikakvo iskustvo o nekoj apsolutnoj granici o nečemu empirijski bezuslovnom, a razlog toga je što bi jedno takvo iskustvo moralo sadržati u sebi neko ograničenje pojava pomoću ničega ili pomoću praznoga na koji bi posredstvom nekog opažaja mogla naići regresija koja bi bila neprekidno produžavana, a to je nemoguće. Uvijek u regresiji dođemo do uslova koji je isto tako uslovljen. Imam svijet kao cjelinu u pojmu, a nikako u opažanju. O veličini svijeta mi ne možemo reći ništa po pitanju vremena, niti prostora. Granica svijeta je empirijski nemoguća. Prostor i vrijeme postoje samo u čulnom svijetu; 

. Cjelina je djeljiva do u beskonačnost, jer cijela podjela nije sadržana samo u cjelini, dijelova nema bezbroj, ali je regresija beskonačna. Takav je totalitet dijeljenja jedne date cjeline u opažanju. Dakle, tijelo je djeljivo do u besonačnost, iako nema bekonačno mnogo dijelova. To dokle se uopšte proteže TD dijeljenje jedne pojave, to nije stvar iskustva, već je to jedan princip uma prema kojem se empirijska regresija nikad ne smije držati za apsolutno završenom;

. Kod totaliteta izvođenja svjetskih događaja iz njihovih uzroka, u pogledu onog što se dešava mogu se zamsliti samo dvije vrste kauzaliteta: kauzalitet prirode i kauzalitet slobode. Prirodno se unutar čulnog svijeta nastavlja jedno na drugo u pojavama i po nekom pravilu, dok je sloboda jedna TD ideja koja u sebi nema ništa pozajmljeno iz iskustva, ona nije uzročna i zato je sloboda. Teško da su mnogi uspjeli izmiriti slobodu i prirodu, jer priroda ima nužnost u svojim tokovima, uzročno-posljedičnost, a sloboda pri tom ne bi smjela biti uništena. Priroda i sloboda, svaka u svom značenju, ako bi postojale istovremeno sukoba ne bi bilo u potpuno istim radnjama, da li te radnje uspoređivali sa njihovim inteligibilnim ili njihovim senzibilnim uzrokom. Teško je među uzrocima pronaći niz koji bi počeo negdje sam od sebe. Nema početka sam sa sobom. Kant pretpostavlja da um ima kauzalitet prema pojavama iako um mora imati u sebi neki empirički karakter. Tako sloboda i nužnost mogu postojati nezavisno jedna od druge i neometajući jedna drugu; 

. Četvrto rješenje kosmološke ideje je o totalitetu zavisnosti pojava u njihovoj egzistenciji uopšte. Nema bezuslovne nužnosti već je empirijski uslovljena egzistencija. Um ide svojim putem u empirijskoj upotrebi, a sasvim drugim putem u TD upotrebi. Nema suprostavljenosti.  

 Ideje su udaljene od objektivnog realiteta još više nego kategorije i ne može se naći nijedna pojava na kojoj bi se one mogle predstaviti in concreto. Ideal je još dalje nego ideja od objektivnog realiteta. Ideal je ideja, ne samo in concreto, već i in individuo. Ideal je praosnov svih praslika u pojavi, za Platona je to ideja božanskog razuma. Tako i ljudski um ima ideale, ali manje stvaralačke snage od platonskih i imaju određenu praktičnu snagu kao regulativni princip, te leže u osnovi mogućnosti savršenstva izvjesnih radnji. Moralni pojmovi nisu potpuno čisti pojmovi uma, jer njima u osnovi leži nešto empiričko, zadovoljstvo ili nezadovoljstvo. Ideal je zamišljen u umu kao TD pojam odredljiv prema principima. Um propisuje razumu pravilo njegove potpune upotrebe. Ideal je potekao od čistog uma. Neuk nema nikakva pojma o svom neznanju, jer nema nikakva pojma ni o nauci. Odricanja su ograničenja i ne bi se tako mogla nazvati kad im u osnovi ne bi ležalo ono što je neograničeno (cjelokupnost). Sve stvari crpe svoje mogućnosti iz ideala kojem se više ili manje približavaju, a da su opet beskonačno daleko od njega. Raznovrsnost stvari je samo mnogostruki način ograničavanja pojma najvišeg realiteta koji je njihov zajednički supstrat, tj. sve figure su moguće samo kao različit način ograničavanja beskonačnog prostora. Zato je i ideal prabiće, a ako iznad njega nema nikakvog višeg bića on se zove ‚‚biće svih bića". To je odnos ideje prema pojmovima. To biće mora biti prosto, nedjeljivo, najviši realitet, jedan princip, a ne skup svih ili nekakvih elemenata. Pojam takvog Jednog bića jeste pojam o Bogu shvaćenom u TD smislu, pa je ideal čistog uma predmet jedne TD teologije. Kant kaže da je prirodan put kojim ide svaki ljudski um da ne polazi od pojmova već od iskustva, od onog što je egzistentno, mada na tome ne može da istraje, ako nema ništa nepokretno i apsolutno nužno u pozadini, jer zemljište bi tonulo. A i to u pozadini mora biti beskonačno i bez praznog prostora iza, ispod, iznad nje. Tim argumentom spekulativni um nalazi dokaz o egzistenciji najvišeg bića, iako ne odgovara potpuno ovom pojmu kojeg smo navodili. To je prirodan put ljudskog uma., koji zaključuje da najviše biće kao praosnov svih stvari postoji apsolutno nužnim načinom. Stvari se pojavljuju, postoje i nestaju, tome mora biti nešto uzrok, što shvata i najobičniji ljudski razum. Tragajući za prvim i najvišim uzročnikom (kauzalitetom) mi dolazimo do najvišeg bića koje ima u sebi dovoljan razlog za sva moguća postojanja. Iznad toga, uspinjući se, nema potrebe ni ići dalje. Kant kaže da postoje samo 3 (tri) moguća dokaza za egzistenciju tog Jednog najuzvišenijeg bića, Boga, a da se mogu izvesti iz spekulativnog uma: fizikoteološki, kosmološki i ontološki. Drugih dokaza nema niti može biti. Takođe, Kant dokazuje da um ništa ne postiže ni na prvom putu (empiričkom), ni na drugom putu (TD), te da on uzalud razmahuje svojim krilima da bi posredstvom proste moći spekulacije izašao izvan čulnog svijeta. Kant počinje s ispitivanjem TD dokaza i naknadno pokušava vidjeti šta dodavanje empiričkog dokaza može da učini za povećanje njegove dokazne snage. Kant govori o nemogućnosti svaka od prethodna 3 (tri) dokaza za egzistenciju Boga:

. u poglavlju ‚‚o nemogućnosti ontološkog dokaza za egzistenciju Boga" Kant kaže da realitet nije dokazan time što je takva ideja umu potrebna. Pojam o najvišem biću je korisna ideja, ali je ipak samo ideja. Lajbnic, kaže Kant, nije uspio u onom čime se hvalio, da je saznao a priori mogućnost jednog takvog uzvišenog idealnog bića. Prema tome, po Kantu, sav trud i sav rad na tako slavnom ontološkom (kartezijanskom) dokazu za egzistenciju nekog najvišeg bića na osnovu pojmova su propali uzalud;

. u poglavlju o ‚‚nemogućnosti kosmološkog dokaza za egzistenciju Boga" Kant kaže da je želja da se iz jedne ideje, koja je sasvim proizvoljno skicirana, izvede egzistencija onog šton joj odgovara jeste nešto sasvim neprirodno, nije prirodno, a nije ni metodično. Ovaj dokaz je glasio: ako postoji ma koja stvar, tad mora postojati i neko apsolutno nužno biće - što je Lajbnicov a contingentia mundi. Taj dokaz počinje iskustvom, nije a priori niti je ontološki, jer je predmet iskustva svijet, pa se i zove kosmološkim dokazom. Za Kanta je ova ‚‚nužnost" izvedena iz samih pojmova; i

. u poglavlju ‚‚o nemogućnosti fiziko-teološkog dokaza" Kant kaže da nam iskustvo o stvarima sadašnjeg svijeta, njihova osobina i poredak ne mogu biti dokazi o postojanju jednog apsolutnog bića. Spekulativni um je u tome nemoćan. I osnovi religije prema tome jesu klimavi, iako se oni nadmeno ponašavaju prema TD načinima dokazivanja. Ovaj dokaz se oslanja na kosmološki, a on dalje na ontološki, i ontološki dokaz, po Kantu, ako je upšte moguće dokazati postojanje Boga,  bio bi jedini mogući dokaz. Mada Kant sumnja u mogućnosti dokaza koji je tako visoko iznad svake iskustvene upotrebe uma, ostavlja ponešto otvorenim. 

Kant kritikuje svaku teologiju zasnovanu na spekulativnim principima uma jer teologija kao saznanje prabića proizilazi iz čistog uma ili na osnovu otkrovenja. Čisti um nas odvodi do TD teologije, a način zamišljanja najviše inteligencije na osnovu pojma koji se uzima iz prirode (naše duše) zvao bi se prirodna teologija. Onaj ko priznaje samo TD teologiju zove se ‚‚deist", a ko usvaja i prirodnu teologiju je nazvan ‚‚teist". Deist vidi Uzrok svijeta, a teist Tvorca. Priroda uključuje kosmos, ontologija isključuje prirodu i kosmos. Deist vjeruje u jednog boga, a teist u jednog ‚‚živog boga". Moralni zakoni, osim što pretpostavljaju egzistenciju nekog najvišeg bića kao i nužne zakone, s praktične tačke gledišta oni ga i postuliraju. TD pitanja dozvoljavaju samo TD odgovore, one koji se osnivaju samo na pojmovima a priori, bez i najmanje primjese iskustva. Mi moramo nekako dospjeti do bića do kojeg nikakvo iskustvo ne može dobaciti, tj. sintetičkim saznanjem a priori. Naspram njih osnovni stavovi su imanentni i odnose se samo na predmete empirijskog saznanja ili na pojave. Zato, u pogledu teologije prosto spekulativnog uma ne može se ni od TD metoda ništa očekivati. Naš TD objekat je izvan misli sam po sebi. Znanje se proširuje sintetički a priori dok ne dospije do one oblasti u kojoj nije moguće nikakvim iskustvom ili drugim sredstvom osigurati objektivni realitet pojma koji smo sami obrazovali. Ne možemo do tog predmeta doći analitički, jer se saznanje egzistencije objekta sastoji upravo u tome što je ovaj objekat stavljen izvan misli sam po sebi. Međutim, apsolutno je nemoguće da neko izađe sam sobom iz nekog pojma pa, nepridržavajući se empiričkog, dospije do otkrića novih predmeta i fantastičnih bića. Ipak, um će nam koristiti bar da očistimo sve primjese empirijskih ograničenja i ono što se ne slaže s pojmom o prabiću, te će um tako ‚‚ispraviti" naše saznanje o najvišem biću. Tako, TD teologija, iako nedovoljna ona je neprekidno cenzura našeg uma koji se bavi idejama. Zato je najviše biće za čisto spekulativnu upotrebu uma samo ideal koji cjelokupno ljudsko saznanje završava i kruniše. Ljudski um ima prirodnu sklonost da prekoračuje granice empirijskog, te su TD ideje za um isto tako bitne kao što su kategorije za razum, s tom razlikom da kategorije vode istini, tj. podudaranju naših pojmova s objektom, dok ideje proizvode jedan prost ali neodoljiv privid čijem zavođenju jedva da možemo odoljeti i pomoću najstrože kritike. U pogledu iskustva ideja je po sebi TD ili je imanentna, s obzirom koliko je upravljena na predmet kojim se bavi. Um se nikad ne odnosi neposredno na neki predmet, već samo na razum i preko njega na svoju sopstvenu empiričku upotrebu, on ne proizvodi pojmove o objektima već ih samo uređuje i daje im određeno jedinstvo. Dakle, um za svoj predmet ima samo razum i njegovu cjelishodnu primjenu, kao što razum na osnovu svojih pojmova ujedinjuje raznovrsnost u objektu. TD ideje su samo sofistički (dijalektički) pojmovi i nisu po svojoj primjeni konstitutivne. Međutim, izvanredna je regulativna upotreba TD ideja, jer upućuju razum na ka jednom određenom cilju, sve ih vodi ka jednoj tačci i pored najveće proširenosti, a ta tačka je izvan granica mogućeg iskustva. Otud za nas proizlazi privid kao da su ove linije izbile iz jednog predmeta koji leži izvan oblasti saznanja koje je moguće empirički (kao što se objekti vide iza površine ogledala), a ta iluzija (koja se ipak može spriječiti da nas ne vara) neophodno je nužna ako hoćemo, osim predmeta koji su nam pred očima, da vidimo u isto vrijeme i one predmete koji leže daleko od njih iza naših leđa, tj. ako mi u našem slučaju hoćemo da osposobimo razum da prevaziđe svako dato iskustvo, te da ga osposobimo za najveće moguće i krajnje proširenje. TD pretpostavku mi nalazimo takođe i u osnovnim stavovima filosofa u kojima je skrivena na način dostojan divljenja, da raznovrsnosti pojedinih stvari ne isključuju identitet vrste, da se različite vrste tretiraju kao različiti rodovi, a ovi još kao od viših klasa, itd. Prividna beskonačna raznovrsnost nas ne smije zadržati od toga da iza nje naslućujemo jedinstvo osnovnih osobina iz kojih se ista raznovrsnost može izvesti. Jedinstvo je ideja za kojom čovjek odavno žudi. Obim je opštost u pogledu rodova, a sadržina je određenost u pogledu raznovrsnosti vrsta. Razum saznaje tek u pojmovima, a ništa samo na osnovu opažanja, uvijek na osnovu nižih pojmova. Um priprema razumu njegovo polje rada na osnovu principa jednorodnosti, varijateta i zakonom afiniteta. Čisti um ima posla jedino sa samim sobom i ne može se baviti ničim drugim jer u njemu nema predmeta iskustva. Tako i TD predmeti naše ideje ne postoje sami za sebe. Svako ljudsko saznanje počinje opažajima, odatle ide pojmovima i završava se idejama. TD um ima pretenzije da ide što dalje. Posao filosofa je ići do prvih izvora.

Transcendentalna teorija o metodu

Tamo gdje ni empiričko ni čisto opažanje ne održavaju um na potpuno vidljivom kolosijeku, a to je u njegovoj TD primjeni u kojoj se on služi samo pojmovima, tu je njemu u toj mjeri potrebna disciplina koja će obuzdavati njegovu sklonost ka proširivanju izvan granica mogućeg iskustva i zadržavati ga od svih ispada i zabluda da i cijela filosofija čistog uma ima posla samo s ovom negativnom korisnošću. Protiv pojedinih zabluda se možemo boriti cenzurom, a protiv njihovih uzroka kritikom. Kant ovu disciplinu primjenjuje i na sam metod saznanja iz čistog uma, jer je prvu dužnost, kaže, ispunio već u TD teoriji o elementima. Matematika nam pruža najljepši primjer o tome kako se čist um srećno proširuje sam sobom i bez ikakve pomoći iskustva. Filosofsko saznanje je saznanje uma na osnovu pojmova, matematičko saznanje je saznanje na osnovu konstrukcije pojmova. Konstruisati jedan pojam znači predstaviti a priori onaj opažaj koji mu odgovara. Prema tome, za konstrukciju nekog pojma potreban je jedan neempirički opažaj koji je zbog tog kao opažaj jedan pojedinačan objekat, koji pri svemu tome kao konstrukcija jednog pojma (opšte predstave) ipak mora da izrazi u predstavi opštost za sve moguće opažaje koji potpadaju pod isti pojam. Kao što crtam jedan trougao, pojedinačna nacrtana figura je empirička, a služi da izrazi pojam bez štete po njegovu opštost, apstrahuje se od razlika koje ne mijenjaju pojam trougla. Filosofsko saznanje posmatra ono što je posebno samo u onom što je opšte, dok matematičko saznanje posmatra ono što je opšte u posebnom, čak i u pojedinačnom, ali ipak a priori i posredstvom uma. Filosofija se drži samo opštih pojmova, dok matematika sa samim pojmom ne može da učini ništa, te odmah žuri opažaju u kome posmatra pojam in concreto, ali ne empirički već u svom a priori opažaju što ono iz opštih uslova konstrukcije važi i za objekat konstruisanog pojma. Dakle, filosof se u umovanju koristi samo pojmovima, a matematičar (ili geometar) pribjegava opažajima koje on predstavlja a priori shodno pojmovima. Ako o nekom pojmu treba da sudimo sintetički, onda moramo izaći izvan ovog pojma i pribjeći nekom opažaju u kome je on dat, jer kad bismo ostali kod onog što se sadrži u pojmu, onda bi sud bio analitičan. Matematička operacija uma, određivanje a priori jednog opažaja u prostoru (oblik), trajanje, te drugih veličina, jeste vrlo značajna. Matematika ili bar njen metod može postići uspjehe i izvan oblasti veličina. Nisu matematičari nikad razmišljali o ovoj drugoj vrsti upotrebe uma, jer jedva da su ikad i filosofirali o svojoj matematici. Njihova pravila primjene uma za njih su poput aksioma, te se njih ne tiče otkud su im pojam i prostora i vremena dati, a i izgleda im nekorisno da ispituju porijeklo čistih pojmova razuma osim njihovog važenja, već je njima glavno da se tim pojmovima služe. U svemu tome oni postupaju kako treba sve dok ne prekorače granice koje su im određene prirodom. Inače, oni neprimjetno nabasaju iz polja čulnosti u nesigurnu oblast čistih i čak TD pojmova u kojoj im tle ne dopušta ni da stoje ni da plivaju i u kojoj se mogu činiti samo nesigurni koraci od kojih vrijeme ne zadržava ni najmanji trag. Kant postavlja sebi za dužnost da tačno i sa izvjesnošću odredi granice čistog uma u TD upotrebi. Primjena matematike u tome nije značajna, jer su geometrija i filosofija dvije potpuno različite stvari, premda se u prirodnoj nauci uzajamno pomažu, te jedna drugu u svom postupanju ne smije nikad podržavati, jer desilo bi se da filosof matematičaru samo brblja, a matematičar (ili geometar) filosofu pravi kule od karata. Temeljna valjanost matematike se zasniva na - definicijama, aksiomima i demonstracijama. Matematičke definicije nisu nikad lažne i u sebi sadrže samo ono što je definicija htjela time da zamisli. U filosofiji nema stavova koji su aksiomi, a matematika je sposobna za njih. Filosofija nema a priori stavova koji su apsolutni. Dokaz koji je po svom karakteru intuitivan može se nazvati demonstracijom. Iskustvo nam pokazuje ono što jeste. Nema intuitivne izvjesnosti, evidencije. Demonstracije se izvode u opažaju predmeta. Filosofiji ne priliči da se ukrašava i šepuri dogmom, bilo da je dogmata ili matemata. Čisti um u svojoj dogmatičkoj upotrebi (ne matematičkoj) nije u toj mjeri svjestan toga da treba da se najtačnije pridržava svojih najviših zakona, te da se ne bi morao pojaviti pred kritičkim okom jednog višeg uma, sa stidljivošću i uz potpuno odbacivanje svakog uzurpiranog dogmatičkog ponašanja. Pod polemičkom upotrebom čistog uma Kant vidi odbranu njegovih stavova od dogmatičkih odricanja tih stavova. Žalosno je i poražavajuće, kaže Kant, što uopšte postoji antitetika čistog uma i što um kao najviši sud može zapasti u sukob sa samim sobom, uglavnom kad se stvari ili pojave uzimaju kao stvari po sebi, pa se zatim zahtijeva apsolutna potpunost njihove sinteze u bilo kom obliku, kad niz pojava datih po sebi ima neki apsolutno prvi početak. Međutim, pojave po svojoj egzistenciji  ili same po sebi nisu ništa, one su nešto protivrječno i otud takva njihova pretpostavka mora da povlači za sobom prirodno protivrječne zaključke. Spor uma ne možemo rješiti ni tvrdnjom teista da postoji jedno više biće, niti možemo navesti neko drugo slično pogrešno shvatanje. Nema antitetike ‚‚čistog uma", jer bi se jedino poprište za njene borbe moralo tražiti na polju čiste teologije ili psihologije, ali to zemljište ne može nositi nijednog borca u punoj opremi i s oružjem kojeg bi se trebalo bojati, te takav može istupiti samo s ruganjem ili samohvalom, a na to se ozbiljan čovjek može smijati kao na djetinjarije. Pustite svog govornika da govorisamo u ime uma i pobijajte ga samo oružjem uma. Zrela kritika rastjeruje neozbiljnu prepirku, jer protivnici uvide svoju zasljepljenost i svoje predrasude. Na žalost, neiskrenost, pretvaranje i licemjerstvo je često u iskazima spekulativnog načina mišljenja, a kritika čistog uma je pravi sud nadležan za sve njegove sporove, jer ona se ne miješa u te sporove koji se direktno odnose na objekte. Protivničke strane razmahuju po vazduhu boreći se sa svojim sjenkama, jer one izlaze izvan oblasti prirode, tamo gdje za njihove dogmatske smicalice nema ničeg za što bi se moglo uhvatiti i zadržati. Takođe ne postoji niti ikakva skeptička upotreba čistog uma. Hjum je, kaže Kant, od svih skeptičara imao najviše uticaja i on je tvrdio da mi u jednoj vrsti naših sudova izlazimo izvan našeg pojma o predmetu, sudove koje Kant kasnije naziva sintetičkim. Hjum je pobudio mnoge, pa i Kanta, na temeljno proučavanje uma. Ipak, skeptičar je vaspitač koji dogmatičkog mislioca priprema za jednu zdravu kritiku razuma i samog uma. Ali skeptički metod nije sam po sebi dovoljan za probleme uma, no ipak služi za pripremno vježbanje da bi probudio opreznost uma i da bi ga upozorio na prava sredstva.  

Pošto na osnovu kritike našeg uma znamo na kraju krajeva to da mi u stvari u čistoj i spekulativnoj upotrebi uma ne možemo ništa znati, te i u pogledu hipoteze (pretpostavki) otvara nam se široko polje i u tom smislu moramo biti disciplinovani. Uobrazilja, međutim, ne treba da sanjari već treba da stvara pod strogim nadzorom uma i mora da se oslanja na nešto sasvim izvjesno, što nije proizvoljno izmišljeno niti je subjektivno mnijenje, mora se oslanjati na mogućnost samog predmeta. Ono subjektivno se mora dovesti u vezu s realno datim i izvjesnim pa takvo mnijenje se naziva hipoteza. Mi ne smijemo umu podmetati prazne fikcije. Ni kategorije čistog razuma ne služe za to da bi se izmislila neka dinamička veza već samo zato da bi se razumjela kada se bude u iskustvu našla. Nije dozvoljeno izmišljati sile i predmete s kojima se nema dodira. Um u praktičnom polju ne mora da se opravdava. Protivnik je uvijek i samo u nama. Takođe, mi nemamo potrebe da se bavimo razvijanjem ili obaranjem svake neosnovane iluzije, već na osnovu kritičkog uma koji zahtijeva zakone možemo odjedanput da odbacimo cijelu dijalektiku punu sofizama. A ako treba da zaključujem, ne na osnovu pojmova, već na osnovu opažaja koji pojmu odgovara, bilo da je čist opažaj (kao u matematici) ili da je empirički (kao u prirodnoj nauci), tad mi opažaj koji leži u osnovi daje za sintetičke stavove raznovrstan materijal koji mogu da spajam na više načina i da, polazeći od raznih tačaka, dođem raznim putevima do istog stava. Samo jedan jedini dokaz je moguć za čisti um. I nikad dokazi uma ne smiju biti apagoški, već uvijek da su ostenzivni (neposredni). Apagoški dokazi su samo pomoćna sredstva u nuždi, često i opsjena što zavodi obožavaoca. Čisti um u svojoj čistoj upotrebi ništa ne postiže, ali to što postiže je da iznad njega nema višeg autoriteta, neke druge cenzure da bi ga opovrgla. Dakle, um po svojoj prirodi želi izaći izvan iskustva i u čistoj upotrebi i posredstvom samih ideja da se vine do krajnjih granica sveg saznanja, pa da se tek po završetku svoga kruga umiri u jednoj sistematskoj cjelini koja postoji za sebe. Um u svojoj spekulativnoj upotrebi nas vodi kroz oblast iskustva i pošto se u njoj za njega nigdje ne može naći potpuno zadovoljenje, on nas je otuda prenio spekulativnim idejama, ali one su nas opet na kraju krajeva vratile u iskustvo, protivno našem očekivanju. Ostaje nam još jedan pokušaj da vidimo da li se u praktičnoj upotrebi može naći čisti um i tako nam dati što nam je sa spekulativnog gledišta uskraćeno. Svi interesi uma (i spekulativni i praktični) ističu se u tri pitanja:

. Šta mogu da znam?

. Šta treba da činim?

. Čemu mogu da se nadam? 

Prvo pitanje je spekulativno i, kaže Kant, nelaskajući samom sebi, iscrpili smo sve moguće odgovore na njega. Drugo je pitanje praktično i kao takvo ono može pripadati čistom umu, ali tad nije TD već je moralno. Treće je pitanje i teorijsko i praktično: Ako vršim ono što treba čemu mogu da se nadam? To je put ka blaženstvu koje je zadovoljenje svih naših sklonosti (extensive, intensive i protensive / raznovrsnost, stepen i trajanje). Praktičan zakon, koji ima za cilj blaženstvo, Kant naziva ‚‚pragmatičnim" (pravilom mudrosti), a takav zakon ako postoji nazvao bi se ‚‚moralnim". Pragmatični zakon nam savjetuje šta da činimo ako hoćemo dostići blaženstvo, a moralni zakon nam naređuje kako treba da se ponašamo da bismo se udostojili blaženstva. Pragmatični zakon se osniva na empirijskim principima jer bez pomoći iskustva ne mogu znati ni svoje sklonosti koje treba da se zadovolje, ni prirodne uzroke koji ih mogu zadovoljiti. Moralni zakon apstrahuje od sklonosti i od prirodnih sredstava njihovog zadovoljenja pa posmatra samo slobodu razumnog bića uopšte i nužne uslove. Takođe, postoje i čisti moralni zakoni koji potpuno a priori (bez obzira na empirizam i blaženstvo) determinišu, tj. djeluju kao bezuslovni zakon. Zato, kaže Kant: Čini ono čime ćeš se udostojiti da budeš blažen. Kroz moral principi čistog uma imaju objektivni realitet u njegovoj praktičnoj, a naročito moralnoj upotrebi. Zato, moralno je najsavršenija volja, ideal najvišeg dobra. Moral je sam po sebi jedan sistem i ovi zakoni su zapovijest najviša. Moralna teologija je iznad spekulativne teologije, jer nas direktno vodi do pojma o jednom jedinstvenom, najsavršenijem i umnom prabiću, na kojeg spekulativno ne može ni ukazati, a kamoli nas u to uvjeriti. Ni u TD ni u prirodnoj teologiji ne možemo naći nijedan razlog da pretpostavimo najviše biće, ali moralom ga pronalazimo.  

Priznavati jedan sud  za istinit, to je jedan proces koji se obavlja u našem razumu i koji se može zasnivati na objektivnim razlozima, ali koji pretpostavlja isto tako i subjektivne uzroke u duhu onog koji sudi. Ako ovaj sud važi za svakog tad je njegov razlog objektivno dovoljan i u tom slučaju zove se ‚‚ubjeđenje", a ako on ima svoj razlog samo u osobenome svojstvu subjekta, onda se on naziva ‚‚nagovor". Nagovor je jedan prost privid jer se razlog suda koji leži samo u subjektu smatra objektivni um, pa je jedan takav sud u svom važenju samo individualan. Međutim, istina se zasniva na podudarnosti s objektom, pa i prema kome se sudovi svakog razuma moraju slagati među sobom. Ali ni nagovor se ne može subjektivno razlikovati od ubjeđenja, ako subjekt priznavanje istinitosti ima u vidu samo kao pojavu svog sopstvenog duha, a da bi se ono otkrilo treba pokušati (kao sredstvo) da li oni razlozi koji važe za nas neće imati taj isti uticaj i na um drugih ljudi. Varljivo je vjerovanje jedan proces u našem duhu. Za druge važi ubjeđenje, ali nagovor samo za nas. Ako je priznavanje istinitosti dovoljno samo sa subjektivne tačke gledišta, a za objektivno gledište je nedovoljno, onda se zove ‚‚vjera". Na kraju, priznavanje istine, dovoljno i sa subjektivne i sa objektivne tačke gledišta, zove se znanje. Subjektivno dovoljno je ubjeđenje, a objektivno dovoljna je izvjesnost (za svakog). U sudovima čistog uma mnijenja nisu nikako dozvoljena, jer u tim sudovima sve je nužno , ne oslanja se na empiriju, saznati su a priori. Kao što je besmisleno da se u čistoj matematici iskazuju mnijenja, može se suditi samo kad se sve zna. Dakle, što se tiče praktične strane gledišta, teorijski nedovoljno priznavanje istinitosti suda se može nazvati ‚‚vjerom", priznaju se samo izvjesni uslovi (jer su poznati) i to je slučajna vjera u stvarnoj upotrebi, a Kant je naziva ‚‚pragmatičnom vjerom". Čovjek sa svojim uvjerenjem rizikuje do nekog stepena, ali jednog momenta ili na jednom višem stepenu on otkriva da mu vjera i nije toliko velika, pa je pragmatična vjera na snazi samo jedan stepen i to prema razlici interesa manjeg ili većeg. Tako i učenje o egzistenciji boga spada u doktrinarnu vjeru. To se isto odnosi  i u pogledu budućeg života ljudske duše. Niko se ne može pohvaliti time, kaže Kant, da zna da postoji bog i budući život, jer ako on to zna onda je to upravo čovjek koga sam odavno tražio, kaže Kant. Ovo ubjeđenje nije logička izvjesnost već je moralno, zasnovano nije na subjektivnim razlozima etičke savjesti. S moralnog stanovišta ja ne mogu reći da sam siguran da bog postoji, već samo mogu reći da sam samo moralno ubjeđen da bog postoji. Vjera u jednog boga i u drugi svijet tako je utkana u moju etičku savjest da ne strahujem da će mi ta vjera biti oduzeta, kao što se ne bojim da ću izgubiti svoju etičku savjest. Ljudski duh po prirodi ima svoj moralni interes koji nije nedjeljiv niti je u praksi nadmoćan. Ojačajte i uvećajte ovaj interes, kaže Kant, i vidjećete da je um utoliko učeniji i čak slobodniji od predrasuda. 

Pravljenje sistema Kant naziva ‚‚arhitektonika", naučno učenje o teoriji i metodu. Naša saznanja moraju činiti sistem, a ne rapsodiju, jer cjelina nije obična nabacana gomila. Sistem sveg filosofskog znanja jeste filosofija i od svih nauka uma (a priornih nauka) može se učiti samo matematika, a filosofija nikada (osim istorijski), a što se tiče uma moguće je učiti se samo filosofiranju. Konstrukcija je matematička, a pojmovno saznanje je filosofsko. Matematičar, prirodnjak i logičar su ipak samo vještaci uma, oni su oruđa istinskom filosofu. Zakonodavstvo ljudskog uma (filosofija) ima dva predmeta: prirodu i slobodu, tj. sadrži prirodni i moralni zakon, ono što postoji i ono što treba da postoji. Saznaje iz prirode je empirička filosofija, a prvo je saznanje iz čistog uma i zove se metafizika, cijela čista filosofija zajedno i s kritikom, a razlikuje se od svake empiričke i svake matematičke upotrebe uma. Tako metafiziku dijelimo na metafiziku spekulativne i metafiziku praktične upotrebe čistog uma, metafizika prirode ili metafizika običaja. Metafizika u užem smislu je samo metafizika spekulativnog uma, koji se sastoji iz TD filosofije i fiziologije čistog uma. Prva posmatra samo razum i sam um u sistemu svih pojmova i osnovnih stavova, a da ne pretpostavljaju objekte koji bi bili dati (ontologija), a druga samu prirodu, cjelokupnost datog (čulima ili drugom vrstom opažaja). Upotreba uma je imanentna ili TD (transcendentalna). TD tačka gledišta je gledište prirode čistog uma. U svako doba, pa i u doba divljaštva, oni prosvećeniji ljudi su uvidjeli da osim dobrog vladanja u životu nema temeljnijeg ni sigurnijeg načina na koji čovjek može da ugodi nevidljivoj sili što vlada svijetom, kako bi bar u nekom drugom svijetu mogao biti srećan. Otud i teologija i moral su dva pokretača u tom smislu stremljenja, a naročito je teologija postepeno uvodila spekulativni um u ta ispitivanja koja su kasnije pod imenom metafizike postala tako slavna. Put ka metafizici je nekom senzualistički a nekom je intelektualan, što se tiče metoda jedni su dogmatični a drugi su skeptični, dok je jedino kritički put ostao uvijek otvoren. Elementi svih saznanja a priori, čak i proizvoljnih i besmislenih fikcija, ne mogu da se dobiju iz iskustva (jer inače ne bi bili saznanja a priori), ali u svakom slučaju oni moraju da sadrže u sebi čiste uslove a priori mogućeg iskustva i njegovog predmeta, pošto se inače, ne samo na osnovu njih, ništa ne bi moglo ni zamisliti, već ni oni samo bez datih činjenica ne bi čak mogli ni da postanu u mišljenju. Ove pojmove, koji a priori sadrže čisto mišljenje koje ulazi u sastav svakog iskustva, mi nalazimo u kategorijama i ako možemo dokazati da se jedino pomoću njih može zamisliti neki predmet onda bi to već bila njihova dovoljna dedukcija i opravdanje njihove objektivne vrijednosti. Međutim, pošto tu osim moći mišljenja učestvuje još nešto i više novine, razum, pa se i za razum traži neko objašnjenje koje zahtijeva da proučimo subjektivne izvore koji sačinjavaju osnov a priori mogućnosti iskustva, a ne u njihovom empirijskom već u njihovom TD svojstvu. To omogućuje sinteza koja je trostruka, i nužno se javlja u svakom saznanju:

. aprehenzije - predstava kao modifikacija svijesti u opažaju;

. reprodukcije - te iste predstave u fantaziji predstavljene; i

. rekognicije - kao sinteze u pojmu.

To su tri subjektivna izvora saznanja koji čine mogućim i sam razum, a posredstvom razuma i cjelokupno iskustvo kao jedan empirijski proizvod njegov. Tek druga od prethodno navedenih je TD radnja duha - TD moć uobrazilje. Tri su subjektivna izvora saznanja na kojima se zasniva mogućnost iskustva uopšte i saznanje njegovih predmeta: 

. čulo,

. uobrazilja i

. apercepcija.

Svaki od ovih izvora saznanja je empirički u primjeni na date pojave. Čulo predstavlja pojave empirički u opažaju, uobrazilja u asocijaciji (i reprodukciji), a apercepcija u rekogniciji (u empiričkoj svijesti o identitetu ovih reproduktivnih predstava). U osnovi svih opažaja je a priori čisto opažanje. U svakom mogućem opažanju je jedan princip sintetičkog jedinstva raznovrsnosti. Svaka empirička svijest ima neki nužan odnos prema jednoj TD svijesti koja prethodi svakom posebnom iskustvu. A svaka svijest o nečemu opet pripada sasvim jednoj svijesti - o meni samome. To je upravo to sintetičko jedinstvo raznovrsnosti svijesti koje se saznaje a priori i koje služi kao osnova za sintetičke stavove a priori što se odnosi na čisto mišljenje. Sve raznovrsne empiričke svijesti moraju biti povezane u jednoj jedinoj samosvijesti, što je prvi i sintetičan stav našeg mišljenja uopšte. Predstava o takvom ‚‚ja" je TD svijest, koja može biti jasna (empirička) ili pak nejasna. Kant izvodi kritike sljedećih paralogizama:

. prvi paralogizam čiste psihologije - supstancijaliteta - gdje Kant priznaje dušu samo kao supstanciju u ideji, a ne u realnosti, kao i prije nje što vidi kategorije;

. drugi paralogizam TD psihologije - jedno dejstvo proizlazi iz mnogih sadejstava mnogih supstancija, ali je drugačije stanje s mislima u jednom svjesnom biću, stanje protivrječno. Tu i pada racionalna psihologija sa svojim glavnim osloncem;

. treći paralogizam - personaliteta, jer što ima svijesti u numeričkom identitetu sebe sama u različitim vremenima to jeste utoliko jedna ličnost. To duša ima i duša je ličnost u tom smislu. Ali drugi je ne gleda izvana;

. četvrti paralogizam - idealiteta, spoljašnjeg odnosa. Ako mi spoljne odnose ne smatramo kao stvari po sebi, onda je apsolutno nemoguće doći do saznanja njihovog realiteta izvan nas, oslanjajući se pri tom samo na predstave koje su u nama.

Sve zamjerke mogu biti: dogmatičke, kritičke i skeptičke. Jedino kritičke su otvorene.

Letindor (www.letindor.blogspot.com)